“Dollar pəhriz”i...

İstənilən milli valyutanın dəyərli olması, məzənnəsinin sabitliyi üçün onun arxasında iqtisadiyyatın tələbatına uyğun həcmdə xarici valyuta kütləsi dayanmalıdır. Məsələn, ölkə iqtisadiyyatının hər ay 1 milyard dollar valyutaya ehtiyacı varsa, iqtisadiyyat öz imkanları (ixrac potensialı, investisiya cəlbediciliyi) hesabına bunu qazana bilirsə, milli valyutanın məzənnəsi kənar müdaxilə olmadan dayanıqlı olacaq. Əgər qazana bilmirsə ya hökumət özünün ehtiyatlarını əritmək, ya da BVF-nin dəstək kreditləri hesabına xarici valyutaya cari tələb və təklif arasında fərqi qapatmalıdır. Bu fərqi qapatmaq üçün bazar qıtlıq hiss edən anda milli valyuta dəyər itirməyə başlayır.

Azərbaycan iqtisadiyyatının hazırkı reallığı belədir:  indi ölkənin orta aylıq ixrac gəlirləri əvvəlki devalvasiya qərarları qəbul edilən dövrlə müqayisədə xeyli azdı. Məsələn, 1-ci devalvasiya qərarı ərəfəsində orta aylıq ixrac gəlirləri 1.8 milyard dollar, 2 devalvasiya qərarı dövründə 900 milyon dollar, hazırda isə 600 milyon dollar civarındadı.  

Valuta ilə gəlirlərin belə kəskin azaldığı dövrdə manat dəyər qazanırsa, deməli bir səbəb var: xarici valyutaya tələbatın daha üstün sürətlə azalması. Bunu təsdiq edən real faktlara diqqət yetirək. Mərkəzi Bankın məlumatına görə, 2016-cı ilin yanvarında ölkə üzrə nağd əməliyyatların aparılması üçün satılmış xarici valyutanın həcmi 400 milyon dollardan bir qədər çox olub. Halbuki 2015-ci ildə orta aylıq göstərici 1.3 milyard dollardan, 2012-2014-cü illərdə 900 milyon dollardan, 2011-ci ildə 500 milyon dollardan çox olub. Yəni hazırda nağd əməliyyatların aparılması üçün satılmış xarici valyutanın həcmi son 5 ilin ən aşağı göstəricisidir.

Azərbaycan iqtisadiyyatının xarici valyutaya tələbatının kəskin azalmasının bir neçə səbəbi var. Əvvəla, ölkədə iqtisadi fəallıq tamamilə sıradan çıxıb. İlin ilk ayında ÜDM-nin həcminin 3,2%, qeyri-neft ixracının 2 dəfəyədək azalması, iqtisadiyyatın kreditləşməsinin faktiki olaraq dayanması, idxalın 25%-dək kiçilməsi, büdcə xərclərinin 50%-dək azalması rəsmi etriaf edilməyən iqtisadi geriləmənin üzdə olan mənzərəsidi.

İkinci mühüm səbəb kənara kapital axınının kəskin azalmasıdı. Doğrudur, Mərkəzi Bank bu aylar üzrə tədiyyə balansının göstəricilərini açıqlamayıb. Lakin son illər üzrə tədiyyə balansının məlumatlarının analizi göstərir ki, manatın dəyərdən düşməsində, xarici valyutaya tələbatın kəskin artmasında həlledici faktor məhz kənara böyük həcmdə valyutanın çıxması olub. Məsələn, rəsmi məlumata görə, 2014-cü ildə ölkədən depozit və nağd valyita formasında ölkədən cəmi 4.7 milyard dollar çıxmışdı, amma 2015-ci ildə həmin göstərici 8 milyard dollara yaxın olub. Qeyri-rəsmi formada ölkədən çıxan kapitalın həcmini ümumiyyətlə bilmək mümkün deyil. Amma rəsmi həcm 2 dəfə artıbsa, deməli qeyri-rəsmi dövriyyə də kifayət qədər böyükdür. Birinci və 2-ci devalvasiya mərhələsində likvid dollar kütləsi demək olar ki, ölkədən çıxdı. İndi dolların kənara böyük axını o zaman mümkün olacaq ki, əmlak formasında sərvət dollara çevrilsin və ölkədən çıxarılsın. Amma hələlik həm siyasi şərtlər tamamilə bu qaçışı şərtləndirmir, həm də əmlak bazarında durğunluqdu, mülkə böyük yatırımlar edən sərmayədarlar ya yo yoxdu, ya da bunu sərfəsiz və riskli sayırlar  

İnsanın orqanizmi sağlamdırsa, onun iştahında prolbem olmur: sağlam insan özü limit qoymursa, mədəsi tutan qədər yemək yeyə bilir. Naxoş orqanizmin iştahı küsür – mədəsinin tuta biləcyini çox az həcmdə qida qəbul edir, vəziyyət ağırlaşanda ümumiyyətlə qidadan imtina edir. Bizim iqtisadiyyatın “iştah”ı küsüb – amma indiki “dollar pəhriz”i kefindən arıqlamaq istəyən adamın halı deyil. Vaxt vardı bütün iqtisadiyyatımız “səhəri yeməyi”ni, “naharı”nı, “şam yeməyi”ni hətta “qəlyanaltısı”nı  belə dollarla qidalanırdı. İndi məcbruri pəhriz  vaxtıdı.

Bu pəhrizin nə dərəcədə məcburi olmasını son bir ildə dövriyyədə manat kütləsinin 2 dəfə azalması bariz göstərir. Azərbaycanda manatla geniş pul kütləsinin ÜDM-də həcmi hazırda 15% ətrafındadı. Amma bizim kimi resurslardan asılı iqtisadiyyata malik Qazaxıstan və Rusiyada həmin göstərici müvafiq olaraq 30 və 40% təşkil edir.  Bu fakt onu göstərir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı kəskin pul qıtlığı dövrünü yaşayır.  Real sektorun son dərəcə zəif potensiala malik olması, yeni dəyər yaradan sahələrin həddən artıq məhdud olması biznesi və ev təsərrüfatlarını kredit götürməyə stimullaşdırmır. Hazırkı şəraitdə qeyri-istehlak, dəyər yaradan sahələr üçün kreditləşmə, həmçinin sərmayə qoyuluşları olmadan, pul multiplikatorunun səviyyəsini hazırkı 1.25-dən 2.5-3-ə yüksəltmədən manatın dönərli valyutalar qarşısında real dəyər qazanmasından söhbət gedə bilməz.

Nəhayət, köklü iqtisadi amillər olmadan manatın hazırkı 3-5 qəpiklik dəyər qazanmasına rəsmi maraq var. Əvvəla ona görə ki, bu psixoloji təsir vasitəsidir – insanlara demək istəyirlər ki, əlinizə düşən və qısa müddətdə cari istehlaka xərcləyəcəyiniz manatı dollara çevirməyin. Əks halda bu gün alacaqsınız, 3 gün sonra uduzacaqsınız. Amma bir fakt var ki, əhalinin günədlik alıdığı valyuta kütləsinin bazara ciddi təsiri yoxdur. İkincisi, mübadilə məntəqələrinin qadağan olunmasından sonra valyuta ticarəti çox kiçik qrupun əlində cəmləndi. Məzənnənin belə kəskin enib-qalxmalarından insanlar kəskin itkiyə məruz qalır, qazanan banklar olur. İndi baxın bu günlər 1.50-1.52 məzənnə ilə alınan dolları, 3-5 gün sonra 1.65-1.70 məzənnə ilə satacaqlar.   

Bir faktı isə heç nəzərdən qaçırmayaq: dövlət büdcəsinin valyuta gəlirləri və Neft Fondunun  büdcəsinin mədaxili 1 dollar-1.55 manat məzənnəsi ilə proqnoz edilib. Hökumət üçün minimum vəzifə bu məzənnəni il boyu qorumaqdır. Əks halda (neftin indiki qiymətinin ilin sonunacan qalacağı tədqirdə) manatla büdcə öhdəliyini icra etmək üçün Neft Fondunun əlavə ehtiyatlar gətirməyə ehtiyac olacaq. Bir fakt: 1 dollar-1.55 manat məzənnəsi ilə Neft Fondunun illik büdcə gəlirlərinin icrası üçün 6.8 milyard dollar lazımdırsa, 1 dollar-1.45 manat məzənnəsi şəraitində 7.345 milyard dollar lazımdır. Bir sözlə, dolların manat qarşısında 2016-cı il üçün proqnozlaşdırılan məzənnə ilə müqayisədə 10 qəpık ucuzlaşması hökumət üçün əlavə 545 milyon dollar ehtiyat əritmək deməkdir. Ona görə ən azından Mərkəzi Bank çalışacaq ki, valyuta ilə büdcə gəlirlərinin mədaxil edildiyi günlər məzənnə 1.55-dən aşağı olmasın. Çünki büdcə qanunvericiliyinə görə, büdcənin xarici valyuta ilə mədaxili Mərkəzi Bankın həmin günə olan məzənnəsi ilə daxil edilir.