"Böhran imtahanı"ndan kəsilən Mərkəzi Bank

Hələ böhrandan öncə ictimai rəydə belə rəy hakim idi ki, Azərbaycan hökumətinin iqtisadi qanadı içərisində Mərkəzi Bank öz peşəkarlığı ilə seçilir. 
Amma Mərkəzi Bank "böhran imtahanı"ndan yağlı bir "2" aldı. Təkcə ona görə yox ki, manat bir ildə 2 dəfə dəyərsizləşən milli valyuta kimi dünya kubokunu başı üzərinə qaldırdı. Və ya yalnız o səbəbdən yox ki, 20 ildə Mərkəzi Bank bank sektorunun, kredit bazarının, valyuta bazarının tənzimi ilə bağlı daha effektiv nəzarət mexanizmərini qura bilmədi, dayanıqlı iqtisadi inkişafa təmin edəcək monetar siyasət formalaşdırmaqda bütün resurslarını xərcləmədi. Zatən manat daha çox "resurs lənəti"nin, "holland xəstləyi"nin qurbanıdı. Ölkədə rəqabətqabiliyyətli real sektor yaradılmayıbsa, ən əsası azad iqtisadi sistem qurmaq üçün siyasi iradə yoxdursa, sərbəst və rəqabətə dayalı iqtisadi münasibətlər sistemini hərəkətə gətirən institutlar formalaşdırılmayıbsa, ölkədən kapitalın sürətlə qaçdığı və ixrac gəlirlərinin nəhəng həcmdə itirilməsi nəticəsində tədiyyə balansında böyük həcmli kəsrin yarandığı şəraitdə Mərkəzi Bankın "sehrli çubuq"la manatı qoruyacağını iqtisadi təhlilçilər ciddi qəbul etməzlər.
Mərkəzi Bankın imtahandan kəsildiyini göstərən əsas fakt bu qurumun bank sektorunu qara qutuya çevirməsi oldu. Son il yarımda Bankın hesabatlılığı heç vaxt olmadığı qədər ən aşağı həddədək pisləşib. Bankların maliyyə fəaliyyətinin nəticələri, ilk növbədə onların gəlir və xərcləri, bank aktivlərinin və passivlərinin strukturu, bankların valyuta mövqeyi barədə ilə bağlı artıq 1 ildir məlumat açıqlanmır.
Real sektorun monitorinqinin nəticələrinə dair hesabat tam həcmdə saytda yerləşdirilimir. Amma, məsələn, istənilən şəxs Qazaxıstan Mərkəzi Bankının saytında rüblük hesabatlarla tanış ola bilirlər. Real sektorun monitorinqinə dair hesabatın ictimailəşdirilməsi fövqəladə dərəcədə vacibdir. Bu hesabat vasitəsilə iqtisadiyyatda gedən prosesləri dəqiq görmək, proqnoz etmək mümkündür. Bu hesabatı görmək və istifadə etmək vətəndaş cəmiyyətinin və medianın, elmi mərkəzlərin haqqıdır. Məhz həmin hesabatda müxtəlif sektorlar üzrə müəssisələrin maliyyə-iqtisadi durumu və onların işgüzar fəallığı, məhsullara tələbatın səviyyəsi, bank sektorunun real sektora təsiri ilə bağlı real mənzərəni görmək olar. Ölkənin beynəlxalq investisiya mövqeyilə bağlı məlumatları açıqlamır. Bu məlumatlar açıqlanarsa, təkcə hökumətin deyil, özəl sektorun, təsərrüfat hesablı dövlət sektorunun, bank sektorunun dünyaya olan borcları, dünyanın isə bizə olan borcları, qarşılıqlı invesitisiya öhdəlikləri ictimailəşər. Bu hesabatı da görmək və istifadə etmək vətəndaş cəmiyyətinin və medianın, elmi mərkəzlərin haqqıdır.
Bank sektorunda likvidliyi təmin etmək üçün SVOP əməliyyatları çərçivəsində kommersiya bankları vəsaitlə təmin edilir. Mərkəzi Bankın açıq bülletenlərində bu əməliyyatların həcmi və dövriliyi ilə bağlı məlumatları görmək mümkün deyil.
Hökumət zəmanəti ilə Mərkəzi Bank təkcə dövlət sektoruna deyil, özəl sektora da kredit dəstəyi verir. Amma bu dəstəkdən hansı subyektlərin yararlandığını, öz növbəsində yekunda iqtisadiyyatın bu dəstəkdən nə qazandığını da qara qutuda saxlayırlar.
Maliyyə sabitliyinə dair hesabat sonuncu dəfə 2015-ci ilin ilk rübündə açıqlanıb. Bank sektorunda konsentrasiyanın izlənməsi baxımından bu hesabat olduqca vacibdir.
Dünyaya diqqətlə baxmaqda fayda var, böhrana qarşı ən davamlı, yüksək immuniteti olan ölkələr açıq və şəffaf idarəetmə standartları olan ölkələrdir. Hökumət qapandıqca, böhran iqtisadiyyatı daha sürətlə qapayır. Müasir dünyada hökumət idarəçiliyndə qapanmaq çökməyin, batmağın sinonimidir...

Ucuz manat niyə ixracı stimullaşdırmır?

Mərkəzi Bankın ən son statistikasına görə, son 1 il 3 ayda - 2 devalvasiya nəticəsində iki dəfə dəyərdən düşən manatın real mübadilə məzənnəsi 40%-dən çox ucuzlaşıb.
Milli valyutanın real məzənnəsi ticarət tərəfdaşı olan ixtiyari iki ölkədə əmtəələrin nisbi qiymətini əks etdirir. Bir az da sadə dillə desək, real valyuta məzənnəsi bir-birilə ticarət aparan ölkələrin valyutasının ala biləcəyi əmtəə səbətinin dəyəini əks etdirir.
İki müxtəlif zaman və ssenari əsasında real valyuta məzənnəsinin mahiyyətini və milli iqtisadiyyatın inkişafına təsirini nəzərdən keçirək.
Birinci ssenari. Təsəvvür edək ki, 100 maldan ibarət əmtəə səbətinin dəyəri Azərbaycanda 2015-ci ilin yanvarında 1000 manat - o zamankı məzənnə ilə 1270 dollar idi. Həmin vaxt Azərbaycanın ticarət tərəfdaşı olan ölkədə, məsələn, Gürcüstanda 2015-ci ili yanvarında həmin 100 əmtəədən ibarət səbətin dəyəri 2530 lari və ya 1150 dollar idi. Bu halda manat və larinin real mübadilə məzənnəsi 1.1-ə bərabər idi. Yəni üçüncü bir ölkə adıçəkilən 100 adda məhsuldan ibarət məhsulu idxal etməli olsa idi, Gürcüstanı seçəcəkdi. Çünki eyni pula 10% çox gürcü malı ala biləcəkdi. Ümumiyyətlə, real mübadilə məzənnəsi 1-dən yüksək olduqda ölkənin ixracı sərfəli, məhsulları beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətli olmur.
İkinci ssenari. Təsəvvür edək ki, iki devalvasiyadan sonra manatın 2 dəfə dəyər itirməsi və həmin dövrdə inflyasiyanın 13% təşkil etməsi nəticəsində həmin əmtəə səbətinin dəyəri 1400 manat - yeni məzənnə ilə 900 dollar təşkil edir. Gürcü larisinin 10% ucuzlaşması və dövr ərzində baş verən 5%-lik inflyasiya nəticəsində həmin məhsukun dəyəri 2660 lari və yeni məzənnə ilə 1100 dollar təşkil edir. Bu halda manat və larinin real mübadilə məzənnəsi 0.82-ə bərabərdi. Yəni üçüncü bir ölkə adıçəkilən 100 adda məhsuldan ibarət məhsulu idxral etməli olsa idi, Azərbaycanı seçəcək. Çünki eyni pula 18% çox Azərbaycan malı ala biləcək. Real mübadilə məzənnəsi 1-dən aşağı olduqda ölkənin ixracı sərfəli, məhsulları beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətli olur.
Bu praktik məlumatlardan sonra real vəziyyətə baxaq: 2016-cı ilin 1-ci rübündə Azərbaycanın qeyri neft ixracı 45%-dək azalıb. Manatın real məzənnəsinin az qala 45% ucuzlaşdığı şəraitdə ixrac gəlirləri də 45% azalırsa, burda 2 səbəb versiyası mümkündür: ya bu ölkədə məzənnə siyasəti ilə real sektor arasında bütün əlaqə kanalları qapanıb və hökumət iqtisadi siyasəti əlaqələndirmək imkanlarını tam itirib. Ya da inhisarçı qiymətlər, sahibkarlıq fəaliyyətinə bürokratik müdaxilələr sayəsində məhsulların qiyməti o qədər yüksək olub ki, hətta 45%-lik real məzənnə ucuzlaşması belə yerli məhsulları başqa ölkələrin məhsullarından cəlbedici etmir.
Azərbaycanda hansı səbəbin həlledici olduğunu araşdırmaq çox mühümdü. Məsələn, 1-ci rübdə bitki və heyvan mənşəli yağların ixracı 11 dəfə azalıb. Bunun üçün ticarət tərəfdaşı olan bir sıra ölkələrdə bu məhsulların daxili qiymətlərinin dinamikasını müqayisə etmək çox vacibdi.
Manatın nominal ucuzlaşmasından iqtisadiyyatımız onsuz da itirib - yüksək qiymətlər və beynəlxalq dəyər ölçüsü ilə milli sərvətin dəyərsizləşməsi səbəbindən.
Amma heç olmazsa manatın real ucuzlaşmasından qazana biləcəklərimizi gərək qazanaq - yeni bazarlar qazanmaq və daha çox ixrac etmək hesabına.
İki devalvasiyadan sonra ən kobud hesablamalarla ilkin itkilərimiz 15-20 milyard dollardan az deyil - söhbət dollar kreditləri, manat əmanətləri, valyuta ilə borclar, istehlak mallarının bahalaşması hesabına iqtisadiyyatın subyektlərinin itirdiklərindən gedir.
Potensial olaraq qazana biləcəklərimizdən isə hələlik hesaba gələn və gözə dəyən heç nə yoxdu ortada...

Mərkəzi Bankın bank sektoruna verdiyi kreditlərin 71%-i niyə 3 banka çatır?

Ölkənin iqtisadi inkişafı ilə özəl sektorun kreditləşdirilməsi səviyyəsi arasında birbaşa düz əlaqə var: yüksək inkişafa malik ölkələrin hamısında özəl sektora verilən kreditlərin ÜDM-də payı yüksək, orta inkişaf səviyyəinə malik ölkələrdə orta, zəif inkişaf etmiş ölkələrdə isə aşağı olur.

Məsələn, Niderlandda 220%, Danimarkada 180%, Finlandiyada 165%, Almaniyada 140%, Böyük Britaniyada 140%, Fransada 135%, Avstraliyada 130%, Avstriyada 120%, Yaponiyada 110%, ABŞ-da 80%, Türkiyədə 72%, Braziliyada 65%, İranda 55%, Afrikanın və Asiyanın inkişafdan qalan ölkələrində 5-30% intervalında dəyişilir.

İqtisadi təhlillə məşğul olan ekspertlərin bildiyi bu faktları xatırlatmaqda məqsədim başqadı. Özəl sektorun kreditləşmə səviyyəsinə görə, Azərbaycan da inkişafda qalan ölkələrin sırasında yer alıb. Beyəlxalq Bankın vasitəçiliyi və hökumətin zəmanəti ilə SOCAR-a verilən kreditləri nəzərə almasaq, Azərbaycanda bank sektorunun kreditlərinin ÜDM-də payı 30%-dən azdır. Belə bir mənzərə fonunda bütün iqtisadi subyektlərin kreditə bərabər əlçatanlıq imkanlarının təmin edilməsinə, kredit bazarında rəqabətli və ədalətli mühitin formalaşdırmasına birbaşa məsuliyyət daşıyan Mərkəzi Bankın özünün bank sektoruna verdiyi kreditləşmə mexanizmi nə dərəcədə şəffaf və ədalətlidir? Rəqəmlərə baxıb, özünüz nəticə çıxarın. 2015-ci ilin yekunlarına görə 18.9 milyard manat aktivlərə malik olub. Həmin aktivlərin təxminən 6.3 milyard manatı (33.3%-i) kredit kimi banklara verilib. Şəffaflıq problemi də məhz bu resurslar ətrafında yaranır. Banklara verilən 6.3 milyard manat kreditin 4.493 milyard manatı və ya 71%-i 3 banka verilib. Mərkəzi Bankın kreditlərinin ifrat əmərküzləşmə səviyyəsinə fikir veririsinizmi - 40-dək bankın olduğu ölkədə 3 bank Mərkəzi Bankın kredit resurslarının 71%-nə sahib olur? Hansı meyar və prinsiplə bu konsentrasiya yaranır? Söhbət hansı banklardan gedir? Mərkəzi Bank haqqında Qanunun 33.2-ci maddəsinə görə, bankların yenidən maliyyələşdirmə əsasında kreditləşdirməsinin forma, qayda və şərtlərini Mərkəzi Bank müəyyən edir. Təəssüf ki, bu qaydalar qapalıdır və Mərkəzi Bank qaydaları açıqlamır. Halbuki ölkə Konstitusiyasının 19-cu maddəsinin 2-ci hissəsinə görə, Mərkəzi Bankı dövlətin müstəsna mülkiyyətindədir. Yəni ictimai təsisat kimi bu qurumun dövlət sirri təşkil etməyən məlumatları, həmçinin normativ sənədləri cəmiyyət üçün açıq olmalıdır.

Eyni yanaşmanı hökumət zəmanəti ilə iqtisadiyyatın subyektlərinə kreditlərin verilməsində də görə bilərik. 2015-ci ildə Mərkəzi Bankın bütün kreditərinin 62%-i və ya 3.9 milyard manatı hökumət zəmanəti ilə verilib. Mərkəzi Bank haqqında Qanunun 49-1-ci maddəsinə görə, Bank sosial-iqtisadi əhəmiyyətli layihələrin maliyyələşdirilməsi, real sektorun inkişafı üçün məqsədli (dövlət zəmanəti əsasında) kreditlər verə bilər. Amma hesabata baxdıqda həmin kreditlərin hansı məqsədlər üçün, hansı meyarlar və hansı subyektlərə verildiyi barədə heç bir məlumat verilmir. Qanuna görə, bu qaydaları da hazırlamaq Mərkəzi Bankın müstəsnas səlahiyyətidir. Amma həmin qaydalar da ictimaiyyət üçün açıq deyil...

Milli Məclis heç bir səlahiyyəti olmayan bələdiyyələrdən hesabat almaqla bağlı Konstitusiyaya bənd əlavə eləməyi alqışladı, amma üzvlərini özü təyin elədiyi Mərkəzi Bankdan ildə bir dəfə hesabat almağa ehtiyac duymur. Kimsə düşünər ki, məhdud səlahiyyəti olan Parlamentə bu hesabatın nə faydası? Ən azından bir faydası olacaq - əlində nəhəng maliyyə resursları olan Mərkəzi Bankın həmin resurslardan necə istifadə etdiyi barədə cəmiyyətin məlumatı olacaq. Məsələn, dövlət büdcəsi Parlamentdə müzakirə edildiyi üçün vətəndaş cəmiyyəti büdcə sənədlərini əldə edib medianı, lap elə sıravi insanları da büdcə ilə əlaqəli yetərincə məlumatlanıra bilir.

Mərkəzi Bankın xeyli sayda tənzimləmə səlahiyyətlərini Maliyyə Nəzarəti Palatasına alıb verməklə iş bitmir. Bu qurumun əlində qalan səlahiyyətlərini daha şəffaf, cəmiyyətə açıq və hesabatlı idarə etməsi məsələsi mütləq həllini tapmalıdır. Əks halda iqtisadiyyatı düşdüyü böhran vəziyyətdən çıxarmaq üçün

mühərrik funksiyasını yerinə yetirməli olan bu orqanının proseslərə ciddi təsiri olmayacaq.

Nəzərə alaq ki, Mərkəzi Bank təkcə pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsinə və prosesin tənizmlənməsinə məsul olan aparıcı rəsmi qurumlardan biri deyil. Mərkəzi Bank həmçinin maliyyə sistemində Neft Fondundan sonra nəhəng resurslarını idarə edən qurumdur. Bu qurumun şəffaflıq səviyyəsini heç olmzsa Neft Fondunun tətbiq etdiyi sdandartlar səviyyəsində tutmaq lazımdır.
Bank sektorunda kredit resurslarının qıtlığında, bu resursların inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisə də ən azı 6-7 dəfə baha olmasında da Mərkəzi Bankın kreditləşmə siyasətində ciddi problemlərin olmasının rolunu qətiyyən kənara qoymaq olmaz... 

Open Government Plan: was voice of civil society heard?

The President approved Action Plan on promotion of open government for 2016-2018. The preparation of this document was given a start in fall last year. Officials organized several discussions with participation of civil society and collected proposals during last 6 months of preparation period. I personally participated in 3 such meetings representing Support to Economic Initiatives and had some conclusions; just did not want to share with them before approve of Action Plan.

First it should be mentioned that in period of hard pressure towards independent CSO in country that started in 2014, and created obstacles the importance of Open Government global platform that became enough popular globally was very high. This initiative was made by number of leading countries including US in September 2011. The mission of platform is making governments more transparent, accountable and responsible towards citizens. The Open Government Declaration signed by 69 states in 2011 says “that people all around the world are demanding more openness in government. They are calling for greater civic participation in public affairs, and seeking ways to make their governments more transparent, responsive, accountable, and effective”.

Political leaders that signed Document declared about commitments in 4 directions that will help to achieve those goals: 1) increasing accessing to information on government actions 2) Increasing civic participation in governance issues 3) Application of high ethics in public management 4) application of new technologies for more accountable and open government.

Countries that want to become members of OGP international platform should meet minimum requirements of 4 criteria: a) fiscal transparency b) access to information c) income declaration of state officials d) public participation in management

The main opportunity the Platform opens for civil society is obligatory involvement of civil society to the process of national action plan development and implementation. In fact countries where civil society does not exist or is not accepted as equal party cannot be OGP member. It should be admitted that in 2011 when Azerbaijan joined OGP the environment around CSO was much better; there were not any obstacles for registering grants, bank operations within projects without Ministry of Justice registration were possible, NGOs did not face any problems to organize discussions on various topics and rent any business center. Starting from June 2014 these opportunities were taken from CSO organizations. Most probably if current situation existed in 2011 Azerbaijan would not become OGP member.             

In 2 days In OGP International Platform meeting in South Africa Azerbaijan’s status will be discussed. There are serious concerns of OGP Steering Committee regarding Azerbaijan and various discussions have been held.

One of main concerns is related to new OGP Action Plan. With 4 months delay President finally approved 2016-2018 Action Plan last week. But concerns are not related to just approval of this document; involvement of independent CSO t this process and consideration of their proposals were among expectations. I will talk about fulfilment of this condition separately.

Another concern of OGP International Platform was related to legal obstacles for operating of CSO and political imprisoners. These problems (especially creating enabling environment for CSO) were sounded during March visit of foreign experts to Azerbaijan.

Unfortunately developments in these directions were not satisfactory. It is true that most of political imprisoners were freed, but the list did not include several well-known conscience imprisoners. There were also positive improvements related to civil society especially those who represent EITI Coalition; bank account were unblocked and customs checking were cancelled. However no actions were made on most important issues – easy registration of grant agreements and unlimited collaboration of foreign donor organizations with local organizations.

In such situation two options are possible; Either Government declares interest to keep its OGP status and presents “roadmap” for solution of above mentioned problems or Steering Committee makes country’s status inactive for some period (maximum for one year). According to experts, in case concerns are not solved during inactivity period, the country can be fully delisted.

Finally several points on just approved National Action Plan; One of the main points is involvement of independent to this process. But involvement does not just mean participation, but it also considers hearing voice of CSO. Participation can indeed be passive; NGOs can come, participate in discussions and even make suggestions, but their ideas won’t be considered later. Active participation means invitation, listening and being heard – at least some of suggestions should be taken into account. In other words, participation is not passive but active involvement process.    

Azerbaijan government’s draft OGP Action Plan was discussed in February and then in March. Both meetings were open and many NGOs took part there. Final discussion was a “focus group” type and held with participation of limited number of experts in April. During those discussions our organization made number of suggestions and presented them in written way to authorized agencies. So, what’s outcome? Are there differences between draft and final OGP NAPs?

Let me first touch technical side. The approach of CSO from the very beginning was that Anti-Corruption and OGP Action plans should be combined under Single Action Plan. Most OGP countries do like that, since it is important for later comparisons. This suggestion was taken into account – draft version included 2 separate documents, and in final version anti-corruption activities have become part of OGP national Action Plan.

We also had suggestion on structure of the document – we considered commitments having impact on government-individual relationships (such as improvement of electronic services) should not be included as separate commitment. We suggested they should be classified as technical means for achieving transparency, accountability and participation, and not as separate commitments. However the government has included separate section on electronic services to OGP Action Plan.

3 fundamental suggestions were taken into account in final version; i)creating environment for establishment of OGP CSO Platform where independent NGOs will participate, ii) ensuring fiscal transparency iii) practical application of system for property declaration of officials.

However many suggestions on increasing accountability and transparency of state agencies were not included to final NAP. We think those suggestions were extremely important for legal reforms of public management according to international principles related to Open Government Partnership. So what those suggestions were? 

·         Information about founders of private companies that receive state budget funds through procurement process should not be considered commercial secret;  

Publication of monthly reports on implementation of total budget (state budget, SWF budget and Social Defense Fund budget);

·        Preparation of extended report on state budget implementation (not just 5-10 page summary, but 800-1000 page budget pack) and presenting it to Parliament;

·   Disclosing information on forecasted and implemented state budget at region and town level; 

·   Obligatory publication of budgets of all state education and heath institutions;

·     Online publication of full text of all reports of Chamber of Accounts on use of public funds;  

·      Establishing “procurement” section at web site of all state agencies. Publication information on all purchased goods (services), their types, amount, value and contractors;

·     Establishing “budget” section at web sites of all regional and executive power institutions. Publishing information on structure of public revenues and spending and investment projects funded by public means;  

· Publication of investment projects of State Oil Company;

 

    Publication of individual financial reports of joint ventures and subsidiaries of State Oil Company;

·   Publication of beneficiary ownership information on all extractive companies; 

·    improving reporting on foreign borrowing of state companies. Publication separate information on government guaranteed debts and unguaranteed debts, debt amount by lending organizations and allocated projects.;

·       Publication separate report on investment projects of State companies;

·      Publication of separate report on procurement operations of state companies;

·      Publication of financial information on authorized people at state companies;

·       Preparation and application of single standards and methodology on reporting of government and its separate structures. Working out minimum standards for reports of central and local execute power institutions on their annual activities;

·   Preparation and application of result oriented reporting methodology

These suggestions target establishment of open government system from down to upper level. Citizens will not believe in establishment of open and transparent management principles in central government once they do not witness same at their village, region or city or in their children’s school. Our suggestions aimed at transparency and accountability in all management cycles, from down to upper levels and commitments on institutional and legal reforms within National Action Plan.

Despite all shortcomings and wrong steps we think distance of Azerbaijan from OGP will be a damage for both country and independent CSO in country.

Most satisfied from such situation will be those forces trying to keep Azerbaijan apart from developed world. EITI, OGP and Eastern Partnership remain the only bridges connecting Azerbaijan to civil world. If these bridges are destroyed there won’t remain any independent and objective civic activists in nearest future. 

Bank sektorunda "balon partlaması"...

Dünya fond və maliyyə bazarlarında "balon partlaması" haqda çox eşitmisiniz. Sonuncu belə partlama 2007-2008-ci illərdə ABŞ-da ipoteka bazarı ilə paralel maliyyə bazarlarını əhatə edən tarixçəni hamı xatırlayır. Spekulyativ qiymətlər - öz real dəyərindən yüksək qiymətə üfürdülmüş "balon qiymətləri" - əmlak bazarında yüksək qiymətlər yaratmışdı. Risk menecmentinə fikir vermədən həddən artıq böyük həcmdə ipoteka kreditləri ayrılmışdı, fond və maliyyə bazarlarında başlanan böhran əmlak bazarına keçən kimi qiymətlər sürətlə enməyə, ipotek kreditlərinin qaytarılmasında kəskin problem yaranan kimi Fannie Mae və Freddie Mac kimi ipoteka kreditləri çökməyə başladı.
Azərbaycanda "bank balonu"nun yüksək neft qiymətləri yaratdı. 2005-2014-cü ildə Azərbaycanın mənzil bazarında qiymətlər ən azı 6-7 dəfə bahalandı. 2000-2003-cü illərdə Azərbaycanda ildə maksimum 500-600 min kvmetr mənzil tikilirdi, 2006-2014-cü illərdə həmin göstərici 2-2.4 milyon kvmetr aralığında dəyşdi. Bank sektoru şişirdilmiş qiymətlərlə vətəndaşlara mənzil satan, ofis binası, ticarət-xidmət obyekti tikən tikinti şirkətlərini səxavətlə, amma sələmçi soyğunçuluğu ilə kreditləşdirməyə başladı. 2004-cü ilin sonuna olan məlumata görə, bankların inşaat sektoruna verdiyi kreditlər bütün kreditlərin 4%-dən də bir az çox idi - təxminən 200 milyon manat. Artıq 2014-cü ilin sonunda 15%-ə (təxminən 2.6 milyard manata) çatmışdı.
Köpüyü yaradan 2-ci mənbə istehlak kreditləri oldu - böyük neft pullarının stimullaşdırdığı nəhəng tikinti layihələri, bu layihələrin yaratdığı müvəqqəti və ya mövsümi də olsa, çoxsaylı iş yerləri, həmin iş yerlərindən alınan əmək haqlarının səxavətlə üz tutduğu istehlak kreditləri... 2004-cü ildə istehlak kreditlərinin ölkənin əmək qabiliyyətli əhalisinin hər nəfəri hesabı ilə həcmi 300 manat ətrafında idi, 2014-cü ildə 1600 manatı ötürdü. 2004-də bütün kreditlərin 27%-i, artıq 2014-də 42%-i istehlak kreditinin payına düşmüşdü. Bir bank sektorunun ki, kreditlərinin 60%-i spekulyativ və inhisarçı qiymətlərin formalaşdığı bazarlara məxsus məhsulların (və ya xidmətlərin) istehlakının genişləndirilməsinə xidmət edir, həmin bazarlardakı balonlar partlayan kimi, bank sektoru da onun ardınca partlamalıdır - başqa alternativ yoxdu. Başqa alternativ o olardı ki, kreditlərin 100 manatından azı 60 manatı dəyər yaradan real sektoru maliyyələşdirmiş olsun...
Bundan artıq uzun və yoruculuq olmasın deyə məsələnin məğzini qısa ümumiləşdirim. İllər uzunu yüksək faizlərlə insanları soyan "balonlar" indi də büdcənin üzərinə oturub. Beynəlxalq Bankın "zəhərli aktivləri"ni təmizləmək üçün büdcədən 3 milyard manat yardım edildi, söhbətlər var ki, əlavə 2-3 milyard manat da ayrıla bilər. Əlavə olaraq, Mərkəzi Bankın iri məbləğli mərkəzləşdirilmiş kredit resursarını nasos kimi sorur. İndi bu bankın ölkə iqtisadiyyatına bu qədər ziyan vurması müqabilində verdiyi faydaları da keyfiyyət göstəriciləri əsasında hesabat olaraq təqdim edən hökumət lazımdır.
İndi növbə daha bir banka yardım əlinin uzadılmasına çatdı - söhbət "Standartbank"dan gedir. İlkin olaraq hökumətin banka 6 ay müdətinə 15 milyon manat borc verdiyi deyilir. Məsələ verilən borcun məbləğindn deyil - prosesin nə dərəcədə şəffaf getməsindədi. Problem ondadır ki, sağlamlaşdırmaya ehtiyac olan tək bu bank deyil. Ona görə də hökumət bank sektorunun sağlamlaşdırılması üçün parlamentdə və cəmiyyətdə müzakirə olunmaq şərtilə strategiyasını açıqlamalı, sağlamlaşdırmanın prinsip və meyarları, dəstəyin həcm və formalarıi, gözlənilən risklər və onların önlənməsi yolları, gözlənilən nəticələr - hamısı həmin sənəddə dəiqiq əks edirilməli və əsaslandırılmalıdır. Problemli kreditlər, kreditlərin yüksək konsentrasiyası (portfelin böyük hissəsinin az sayda borcgötürənlərin əlində cəmlənməsi), banklarda səmərəsiz xərcləmələr hesabına izafi xərclər səhv menecmentin, Mərkəzi Bank tərəfindən prudensial nəzarət tədbirlərinin effektiv olmamasının nəticəsidi. Yanlış menecmentə görə məsuliyyət və cəza olmayacaqmı?
Ona görə də heç olmazsa indiki prosesdə cəmiyyət üçün bütün məqamlar açıq olmalıdır: bank xilas olmaq üçün dövlətdən yardım almaq istəyirsə, rəsmi sahiblərini açıqlamağa borcludur (benefsiar sahiblər). Problemli kreditlərinin həcmi, risk menecmentindən yol verilmiş yanlışlıqlar hesabat formasında ictimaiyyət üçün tam açıq olmalıdır. Dövlətdən dəstək alan bankların yaxın 5 ildə kredit strategiyası, risk menecmentinə yanaşması, bank xidmətlərinin inkişafı istiqamətində atacağı addımlar açıq müzakirlərdə ortaya qoyulmalıdır.
Belə şəffaf mühit olmayacaqsa, bank sektorunu xilas etmək mümkün olmayacaq. İndi "balon partlaması"nı müşahidə edirik, 3-5 il sonra indi qaranlıq otaqlarda qoyulan bombalar partlayacaq...

Açıq hökumət planı: Vətəndaş cəmiyyətinin səsi eşidildimi?

Ölkə prezidenti Açıq Hökumətin təşviqi üzrə 2016-2018-ci illər üzrə Fəaliyyət Planını təsdiqlədi. Bu sənədin hazırlanmasına ötən ilin payızından start verilmişdi. Rəsmi şəxslər təxminən 6 ay davam edən hazırlıq mərhələsində vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə də bir neçə tədbir keçirdi, təkliflər topladı. Ən azından 3 müxtəlif tədbirdə təmsil etdiyim İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım Mərkəz adınan iştirak etdiyim üçün bəzi qənaətlərim vardı, amma Plan təsdiqlənməmiş yazmaq istəmirdim.

Əvvəla ondan başlayım ki, 2014-cü ildən sonra müstəqli vətəndaş cəmiyyətinə sərt təzyiqlər, onların fəaliyyətinə yaradılan manelər şəraitində beynəlxalq səviyyədə kifayət qədər populyarlıq qazanan açıq hökumət qlobal platformasının bizim üçün çox ciddi əhəmiyyətini gözardı etmək olmaz. Bu təşəbbüs 2011-ci ildə ABŞ-ın liderliyi ilə aparıcı dövlətlərin birgə səyi ilə yarandı. Platformanın missiyası belədir: hökumətləri daha şəffaf, daha hesabatlı və vətəndaşlara qarşı daha məsuliyyətli etmək. 2011-ci ilin sentyabrında 69 dövlətin imzaladığı “Açıq Hökumət Bəyannaməsi”ndə qeyd edilir ki, bütün dünyada getdikcə xalqlar daha açıq, effektiv, məsuliyyətli və şəffaf idarəetməyə sahib olmaq, vətəndaş iştirakçılığının genişləndiyi, vətəndaşın görəvləndirlidiyi, korrupsiya ilə effektiv mübarizə aparıldığı sistem qurmaq istəyirlər.

Sənədə imza edən siyasi liderlər həmin məqsədlərə çatmaq üçün 4 istiqamət üzrə öz üzərlərinə öhdəlik götürdüklərini bəyan etdilər: 1) hökumətlərin fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlara əlçatanlğın artırılması; 2) idarəetmədə vətəndaş iştirakçılığının genişləndirilməsi; 3) dövlət idarəetməsində yüksək peşə etikasının tətbiqi; 4) hökumətin daha hesabatlı və açıq olması üçün yeni nəsil texnologiyaların tətbiq olunması.

Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə beynəxalq Platformaya üzv olmaq niyyətində olan ölkələr üçün 4 meyar üzrə minimum tələblərə cavab verməlidirlər: 1) fiskal şəffaflıq; 2) məlumatlara əlçatanlıq; 3) dövlət rəsmilərinin gəlir (əmlak) ilə bağlı məlumatların ictimailəşdirilməsi; 4) vətətəndaşların idarəetməyə cəlbi.

Platformanın bizim üçün açdığı əsas imkan budur ki, hökumətlər özlərinin açıqlığı və hesabatlılığı ilə bağlı milli fəaliyyət planlarının hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə mütləq vətəndaş cəmiyyətini cəlb etməldirlər. Faktiki olaraq vətəndaş cəmiyyətinin olmadığı, yaxud vətəndaş cəmiyyətinin bərabərhüquqlu tərəfdaş kimi tanınmadığı ölkələrin Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə beynəxalq Platformada təmsilçiyi qeyri-mümkündür. Etiraf etmək lazımdır ki, 2011-ci ildə Azərbaycan qoşulduğu zaman QHT-lərin durumu hazırkı şəraitlə müqayisə olunmaz dərəcədə yaxşı idi: beynəlxalq donorlar sərbəst formada QHT-lərlə əməkdaşlıq edə bilirdilər, QHT-lərin layihələrinin qeydiyyatında məhdudiyyətlər yoxdu, hətta Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyata almadığı müqavilələr üzrə bank əməliyyatlarında problem yaradılmırdı, ən müxtəlif mövzular üzrə açıq müzakirələr aparmaq üçün biznes mərkəzlərdə həmişə uyğun yerlər tapmaq olurdu. 2014-cü ilin iyun ayından başlayaraq bütün bu imkanlar vətəndaş cəmiyyətinin əlindən alınıb. Çox güman ki, 2011-ci ildə Azərbaycanda bu vəziyyət hökm sürmüş olsa idi, bizim Platformada üzvlüyümüz mümkün olmaycaqdı.             

İki gün sonra – mayın 4-də Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə beynəxalq Platformasının Cənubi Afrika Respublikasında start götürəcək toplantısında Azərbaycanın təşkilatda statusu müzakirəyə çıxarılacaq. Platforma ilə əlaqəli çalışan bəzi ekspertlərlə kontaktlar əsasında deyə bilərəm ki, Platformanın Rəhbər Komitəsində Azərbaycanla bağlı ciddi narahatlıqlar var və bu istiqamətdə müzakirələr gedir. Əsas narahatlıqlardan biri icrası 2015-ci ilin dekabrında başa çatmış milli Fəaliyyət Planının yeni variantının qəbul edilməməsi ilə bağlı idi. Təxminən 4 ay ləngimə ilə də olsa, 2016-2018-ci illər üzrə Planı ölkə prezidenti ötən həftə təsdiqlədi. Amma narahatlıq təkcə Planın təsdiqi ilə də bağlı deyildi: müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin də sənədin işlənməsinə cəlbi, onların təkliflərinin nəzərə alınması gözləntilər içərisində idi. Buna nə dərəcədə əməl edildiyinə ayrıca toxunacam.

Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə beynəxalq Platformanın ikinci mühüm narahatlığı vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinə yaradılan hüquqi manelərin aradan qaldırılması və siyasi məhbusların azad edilməsi ilə bağlıdır. Hələ mart ayında ölkəmizə bu məsələ ilə bağlı gəlmiş xarici ekspertlərlə görüşdə də bunu (xüsuslə vətəndaş cəmiyyətinə əlverişli şəraitin yaradılması) açıq mətnlə səsləndirmişdilər
Təəssüf ki, bu istiqamətdə vəziyyət narahatlıqları aradan qaldıracaq səviyyədə ürəkaçan olmadı. Siyasi məhbusların xeyli hissəsi azad edilsə də, beynəlxalq aləmdə tanınmış bir sıra vicdan məhbusları buraxılmadı. Vətəndaş cəmiyyəti, ilk növbədə isə EİTİ Koalisiyasında təmsil olunan təşkilatlarla bağlı addımlar atıldı: bank hesablarından həbslər, ictimai fəalların sərhəd yoxlamalar götürüldü. Lakin ən vacib məsələlər – bütün QHT-lərin qrant müqavilələrinin manesiz qeydiyyatı, beynəlxalq donorların yerli QHT-lərlə məhdudiyyətsiz əməkdaşlığı istiqamətində faktiki olaraq heç nə dəyişmədi.

Belə şəraitdə iki variantla bağlı gözləntilər var: ya Azərbaycan hökuməti Platformada indiki statusla qalmağa maraqlı olduğunu bəyan etməklə və konkret vaxt çərçivələri göstərmək şərtilə yuxarıda sadalanan problemlərin həlli istiqamətində addımlar atmaq üçün “yol xəritəsi” təqdim etməlidir, ya da RəhbətrKomitə bəlli bir dövr üçün (maksimum 1 il) ölkənin üzvlüyü qeyri-aktiv edilir. Ekspertlərin dediyinə görə, qeyri-aktiv üzvlük dövründə hökumətin narahatlığı aradan qaldırmayacağı tədqirdə üzvlükdən tam çıxarma mexanizmləri işə salına bilər.

Nəhayət, artıq qüvvəyə minən planla bağlı bəzi vacib məqamlara toxunmaq istərdim. Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı üzrə beynəxalq Platformanın yanaşması budur ki, Planın işlənməsində mütləq müstəqil vətəndaş cəmiyyəti iştirak etməlidir. Amma iştirakçılıq təkcə cəlbetmə deyil, səsini eşitməkdir. Cəlbetmə passiv dəvət də ola bilər – QHT-lər gəlir, müzakirələrdə oturur, hətta nəsə təkliflər də verir, amma sonda onarın təkliflərindən heç nə qəbul edilmir. Aktiv iştirakçıllıq odur ki, dəvət edilirsən, dinlənirisən və sonda eşidilirsən – təkliflərinin hansısa hissəsi qəbul edlilir. Bir sözlə, iştikaçılıq passiv deyil, aktiv cəlbetmə prosesidir.    

Azərbaycan hökumətinin “ilkin” layihə kimi təqdim etdiyi variantı fevralda, növbəti müzakirəni martda etdik. Bu 2 müzakirə açıq və xeyli sayda QHT təmsilçisinin iştirakı ilə olmuşdi. Sonuncu müzakirə “fokus qrup” müzakirəsi tipində bir neçə ekspertin iştirakı ilə aprel ayında baş tutdu. Həmin müzakirələr dövründə təşkliatımızın ekspert qrupu xeyli təkliflər səsləndirdi, həmin təklifləri yazılı olaraq da rəsmi orqanlara təqdim etdik. Nəticə nədir, ilkin müzakirəyə təqdim edilən variantla rəsmi imzalanan versiya arasında fərqlər varmı?

İlk öncə texniki tərəflərdən başlayım. Elə birinci müzakirədə vətəndaş cəmiyyətinin yanaşması bu oldu ki, korrupsiyaya qarşı mübarizə və açıq hökumətin təşviqi planını briləşdirib vahid Fəaliyyət Planı kimi qəbul etmək vacibdi, çünki bütün üzv ölkələr bu cür edir – üzv ölklərlə vahid hesabatlılığın təmin edilməsi, zəruri müqayisələrin aparılmasının asanlaşdırılması baxımından bu vacib idi. Hökumət həmin təklifi nəzərə alıb  - ilkin variantda 2 ayrı-ayrı layihə təqdim edilmişdi, amma son təsdiq edilən versiyada korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə tədbirlər açıq hökumətin təşviqi planının tərkib hissəsi kimi qəbul edilib.

Sənədin strukturu ilə bağlı başqa bir təklifimiz bu idi ki, hökumətin şəffaflıq, hesabatlılıq və iştirakçılıq prinsiplərinə geniş töhfə verməyən, bütövlükdə cəmiyyətlə deyil, birbaşa olaraq fərdlə dövlətin münasibətlərinə təsir edən elektron xidmətlərin təkmilləşdirilməsi kimi öhdəliklərin fəaliyyət planına öhdəliklər kimi daxil edilməsinə ehtiyac yoxdu. Bu cür xidmətləri öhdəlik kimi deyil, şəffaflıq, hesabatlılıq və iştirakçılığa nail olmaq üçün texniki-texnoloji vasitələr kimi nəzərdə tutulmasını təklif etmişdik. Lakin hökumət elektron xidmətlərlə bağlı Fəaliyyət Planına ayrıca bir bölmə daxil edib.

Fundamental saydığımız təkliflərdən 3-ü son variantda nəzərə alınıb: müstəqil QHT-lərin manesiz qatıla biləcəyi Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə vətəndaş cəmiyyəti Platformasının formalaşdırılması üçün imkan yaradılması, fiskal şəffaflığın təmin edilməsi və rəsmi şəxslərin əmlak vəziyyəti ilə bağlı bəyyanamə sisteminin təcrübədə tətbiq edilməsi.

Amma dövlət orqanlarının hesabatlılığının və şəffaflığının yüksəldilməsi ilə bağlı xeyli təkliflərimiz nəzərə alınmadı və hesab edirik ki, həmin təkliflər Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş prinsiplərə uyğun dövlət idarəetməsində hüquqi islahatların həyata keçirilməsi baxımından çox mühüm idi. Söhbət hansı təkliflərdən gedir?

·         Satınalma yolu ilə dövlət büdcəsindən vəsait alan özəl şirkətlərin təsisçilərilə bağlı məlumatların kommersiya sirri hesab edilməməsi;  
      
     İ cmal büdcənin (dövlət büdcəsi, Neft Fondu və Sosial Müdafiə Fondu) icrası ilə bağlı aylıq hesabatların dərc edilməsi;

·         Dövlət büdcəsinin icrasına dair hesabatın cəmi 5-10 səhifəlik qısa icmal formasında deyil  proqnoz büdcə sənədlərinin formatına uyğun olaraq (təxminən 800-1000 səhifəlik büdcə zərfi) hazırlanması və parlamentə təqdim edilməsi;

·   Ölkənin hər bir rayon və şəhəri üzrə dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin strukturunun proqnozlar, icra formasında açıqlanması; 

·   Bütün dövlət təhsil və səhiyyə müəssisələrinin büdcəsinin ictimailəşdirilməsi icbari öhdəlik olaraq müəyyən edilməsi;

·     Hesablama Palatasının ictimai vəsaitlərin istifadəsi ilə bağlı audit yoxlamalarının nəticələrinə dair bütün rəylərin tam mətnin online açıqlanması;  

·      Bütün dövlət orqanlarının sayında ayrıca olaraq “satınalma” bölməsinin yaradılması, il ərzində alınan mal (xidmətlərin) çeşidi, həcmi, dəyəri, satıanlma müqaviləsi bağlanan şirkətlərin siyahısının yerləşdirilməsi;

·     Bütün rayon və şəhərlərin İcra Hakimiyyətlərinin saytında ayrıca büdcə bölməsinin yaradılması, həmin ərazilər üzrə bütün dövlət gəlirlərinin və ictimai xərcləmələrin strukturunun, ictimai maliyyə hesabına həyata keçirilən  bütün sərmayə layihələrinin saytda yerləşdirilməsi;  

·         Milli neft şirkətinin investisya layihələrinin ictimailəşdirilməsi;     

    Milli neft şirkətinin törəmə və birgə müəssisələrinin fərdi maliyyə hesabatlarının ictimaiyyət üçün açıqlığının təmin edilməsi;

·   Hasilat sənayesində işləyən bütün şirkətlərin benefsiar sahiblərinin ictimaiyyət üçün açıq olması; 

·  Dövlət şirkətlərinin xarici borclanması ilə bağlı hesabatlılığın təkmilləşdirilməsi. Xüsusilə hökumətin zəmanəti ilə alınan və zəmanət olmadan alınan borclar barədə ayrıca məlumatların hesabata daxil edilməsi, borcun məbləğinin borc alınan təşkilatlar üzrə, borcun yönəldildiyi layihələr üzrə ayrıca təqdim edilməsi;

·        Dövlət şirkətlərinin investisiya layihələri üzrə ayrıca hesabatın təqdim edilməsi;

·         Dövlət şirkətlərinin satılalmalarına dair ayrıca hesabatın təqdim edilməsi;

·       Dövlət şirkətlərinin vəzifəli şəxslərinə maliyyə xarakterli məlumatlarına dair hesabatın təqdim edilməsi;

·        Hökumətin və ayrı-ayrı struktirlarının hesabatlarının hazırlanması üzrə vahid standartların və metodologiyanın işlənməsi və tətbiqi. Xüsusilə də mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının illik fəaliyyətlərinin yekunları barədə hesabatlarında əksini tapmalı olan məlumatların minimum standartlarının hazırlanması;

·  Hökimətin fəliyyətinin keyfiyyət nəticələrini ölçməyə (result-oriented) hesabatlılıq üçün metodolgoyanın hazırlanması və tətbiqi.

Bu təkliflər ölkədə aşağıdan-yuxarıya açıq hökumət sisteminin yaradılmasını hədəfə alıb. Öz kəndində, rayonunda və ya şəhərində, övladıının getdiyi məktəbdə açıq və şəffaf idarəetmə görə bilməyən vətəndaşda mərkəzi hökumət təşkilatlarında oxşar prinsiplərin yaradılacağına inam və etimad yaratmaq real görünmür.Bizim təkliflərimiz məhz aşağıdan-yuxarıya, yixarıdan-aşağıya bütün idarəetmə həlqələrində şəffaflıq və hesabatlığın yaradılmasını, Plan çərçivəsində institusional və hüquqi islahatlar həyata keçirmək öhdəliyinin müəyyən edilməsini hədəfləyib.

Bütün qüsurlara, yanlış saydığımız addımlara baxmayaraq ölkəmizin Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı Platformasında üzvlükdən uzaqlaşdırılması ölkəmizin və müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarına zərbə olardı.

Bundan ən məmnun qalan isə Azərbaycanı inkişaf etmiş dünyadan uzaqlaşdırmağa çalışanlar olacaq.  Mədən Sənayesində Şəffaflıq, Açıq Hökumət Tərəfdaşlığı və Şərq Tərəfdaşlığı kimi beynəlxalq platformalar Azərbaycanı sivil dünya ilə bağlayan sonuncu körpülər kimi qalmaqdadırlar. Bu körpülər də uçurulsa, yaxın illərdə ölkədə müstəqil və obyektiv mövqeyi olan ictimai fəalların son nümunələrini də görə bilməyəcəyik...