İkinici devalvasiyadan sonra manatın dollar qarşısında ən
yüksək məzənnəsi mart ayında qeydə alınmışdı (1.64). Ümumilikdə mart ayının ilk
yarısında məzənnə 1.60-1.64 intervalında dəyişdikdən sonra may ayının
axırlarında manat özünün ən yüksək (ucuz) məzənnəsi ilə müqayisədə 10%
bahalanaraq 1.49 nöqtəsində qərarlaşdı.
Valyuta və neft bazarları arasında əlaqə və dinamikanı izləyən
təhlilçilər yaxşı bilir ki, qısamüddətli dövrdə (bir neçə gündən 1-2 aya qədər)
neft bazarında baş verən proseslər manatın məzənnəsində özünü göstərmir. Məsələn,
dünya neft birjalarında qiymət dinamikası ilə rus rublunun məzənnəsi arasında əlaqə
birbaşadı. Bunun 2 mühüm səbəbi var: 1) Rusiya Mərkəzi Bankı rublu sərbəst
buraxıb, lakin Azərbaycan Mərkəzi Bankı formal bəyan etməsinə rəğmən manatın məzənnəsini
sərt şəkildə tənzimləyir; 2) Rusiyada bazar infrastrukturunun vacib elementləri
olan maliyyə və fond bazarları fəaliyyət göstərir, həmçinin Rusiyanın dünya
fond birjalarınının listinqində olan, bu birjalar vasitəsilə səhmlərinin dəyəri
formalşan şirkətləri mövcuddur. Rusiya iqtisadiyyatının özülünü neft təşkil
etdiyi üçün təkcə rublun deyil, həmin şirkətlərin kapitalizasiyasına da neftin
qiyməti təsir edir. Dolayısı ilə isə rublun dəyərini neftlə yanaşı fond bazarında
rusiya şirkətlərinin səhmlərinin dəyəri, daxili fond bazarında isə “rus indeksləri”
təsir edir. Manat isə belə “yan təsirlər”dən tam azaddır. Ölkədə fond bazarı
yoxdur – deməli fond indekslərinin manatın məzənnəsinin formalaşmasında
iştirakı da yoxdur. Eynilə, beynəlxalq fond bazarlarında listinqə düşən milli
şirkətlər yoxdur, deməli arxasında neftin dayandığı iqtisadiyyatda baş verənlərin
həmin şirkətlərin kapitalizasiyasına, bu faktoruun isə manatın dəyərinə təsiri
istisnadır. Uzağa getmədən Türkiyə nümunəsinə baxın – daxili siyasi faktor fond
bazarında türk fond indekslərini “öldürən” kimi lirə adekvat miqyasda dəyər
itkisinə məruz qalır.
Manata isə orta və uzun müddətli dövrdə (ən azı 3 ay və daha
uzun müddətə) birbaşa neft ixracının təsiri altında olan tədiyyə balansının vəziyyəti
təsir göstərir. Məsələn, 1-ci rübün nəticələrinə görə, ölkənin tədiyyə
balansının ümumi mənfi saldosu 1.3 milyard dollara, cari hesablar balansının mənfi
saldosu 432 milyon dollara çatmışdı. Məhz həmin ərəfədə manatın dollar
qarşısında ən ucuz olduğu dövrdür (3 ay ərzində məzənnə 1.56-1.64 intervalında
hərəkət edib).
Amma
manatın məzənnəsinə təsir edən çox vacib amil kimi bankların davranışlarını da
diqqətdən kənarda saxlamaq olmaz. Bank sektorunun xalis valyuta mövqeyi müsbət
olduqda manatın xarici valyutalar qarşısında dəyər itirməsi riski xeyli azalır.
Xalis valyuta mövqeyinin müsbət olması o deməkdir ki, bank sektorunun valyuta
aktivləri onun valyuta öhdəliklərini üstələyir. Başqa sözlə, banklar zəruri həcmdə
valyuta likvidliyinə malikdir və bazara onun ehtiyacı olduğu qədər valyuta
çıxara bilir. Xalis valyuta mövqeyi 2 göstərici əsasında formalaşır ki,
onlardan birincisi bank sektounun xalis xarici aktivləridir. Xarici
aktivlərə bankların xarici banklara olan hesablarında saxladığı xarici valyuta
və qiymətli metallar formasında vəsaitlər, yerli bankların xarici şirkət və
bankların səhmlərinin alınmasına yönəltdiyi vəsait, xaricə verdikləri kreditlər
və s. daxildir. Bankların xarici öhdəliklərinə xaricdən aldıqları kreditlər,
əcnəbilərin xarici valyuta ilə depozitləri və yerli bank hesablarındakı xarici
valyuta ilə nağd qalıqları və s. (məs, qiymətli metallar formasında
saxlancları) daxildir. Xarici aktivlərin və öhdəlikırin nisbəti bank sektounun
xalis xarici aktivlərini formaşadırır. Aktivlər öhdəliklərdən çoxdursa, fərq
müsbətdir və banklar likvid valyuta ehtiyatlarına sahibdirlər. Öhdəliklər
aktivlərdən çoxdursa, deməli banklar nəinki əlavə valyuta ehtiyatlarına malik
deyil, əksinə bu öhdəlikləri zamanı çatdıqda icra etmək üçün kənardan (ya
birbaşa alış əsasında valyuta bazarından, ya da Mərkəzi Bankdan borc
formasında) valyuta cəlb etməldir.
Bu
baxımdan Azərbaycanın bank sektorunun hazırkı vəziyyəti yaxşı deyil. Belə ki,
ilin əvvəlində bankların xarici aktivləri öhdəliklərini 14% üstələyirdi (5.4
milyard dollar aktiv, 4.6 milyard dollar öhdəlik vardı). İyulun əvvəlinə olan məlumata
görə isə vəziyyət tam əksinədir: bankların xarici öhdəlikləri aktivlərini
27% üstələyir (3.4 milyard dollar aktiv, 4.3 milyard dollar öhdəlik var).
Rəqəmlərə diqqət edək: 6 ay ərzində bank sektorunun xarici öhdəlikləri cəmi 300
milyon azalıb, amma xarici aktivləri 2 milyard dollar. Bu o deməkdir ki, xarici
öhdəliklərin icrasından sonra bank sektorunun “əriyən” 1.7 milyard dollarlıq
valyuta vəsaiti də manatın qorunmasında Mərkəzi Banka və Neft Fonduna dəstək
verməsi kifayət qədər real ehtimaldır. Bankların xalis xarici aktivlərinin belə
sürətlə əriməsinin yaxın zamanlada ən azı 2 mənfi nəticəsini göstərmək olar:
manatın qorunmasında daxili valyuta bazarına bank sektorunun dəstək imkanı
azalır və bankların xarici öhdəlikərini icra etmək üçün zəruri həcmdə likvid
valyutaya malik olmaması onların reytinqini kəskin şəkildə pisləşdirəcək.
Manatın dollar qarşısında ən baha olduğu vaxtlar aprel-iyun ayları oldu. Məhz həmin
3 ayda bankların xarici aktivləri 2 milyard dollar “əriməyə” məruz qalıb.
Bankların
valyuta mövqeyinə təsir göstərən ikinci amil daxili resurlar üzrə valyuta
aktivlərinin və öhdəliklərinin nisbətidir. Söhbət əlbəttə ilk növbədə valyuta
ilə kreditlərin və depozitlərin nisbətindən gedir. Təəssüf ki, 2015-ci ilin
1-ci rübündən sonra Mərkəzi Bank bank sektoru üzrə vacib göstəriciləri, xüsusilə
aktiv və passivlərin həcmini, həmçinin strukturunu gizli saxladığı üçün təhlilin
bu hissəsini yalnız kredotlər və depozitlər üzərində qaurmağa məcburuq. Çünki
bank sektorunun aktiv və passivləri ilə bağlı yeganə açıq məlumat bu göstəricələrdir.
Deməli, ilin əvvəlində bank sektorunun valyuta kreditləri (aktivləri) valyuta depozitlərindən cəmi 8% az (585 milyon dollar) idi. İyulun əvvəlinə bu
fərq 20%-ə (1.5 milayrd dollara) çatıb.
Hər 2 fakt
bank sektorunun xalis valyuta mövqeyinin qısa müddətdə müsbətdən mənfiyə
keçdiyini aşkar göstərir.
Nəhayət,
manatın taleyinə təsir göstərən həlledici amil hökumətin xərcləmələridir. Hökumət
2016-cı ildə icmal büdcədən (Neft Fondu, dövlət büdcəsi, Sosial Müdafiə Fondu və
xaricdən alınan kreditlər üzrə birgə xərcləmələri) 24.5 milyard manat xərcləməyi
planlaşdırır. Bu vəsaitlərin ən azı 13 milyard manatı neft gəlirləri hesabına təmin
edilməlidir. Nəzərə alaq ki, ilin ilk yarısında hökumət icmal büdcənin proqnoz
edilən həcminin cəmi üçdə birini (8.2 milyard manat) xərcləyib. İkinici yarıda
isə yerdə qalan 70%-ni xərcləməlidir - əgər büdcəni tam icra etməyi hədəfləyibsə.
Xüsuilə də 6 ayda Neft Fondunun büdcəsi illik proqnozun cəmi 25%-i qədər xərclənib.
Bu təhlildən
çıxan əsas nəticələr:
1) Hökumət
sekvestrə getmədən icmal büdcəni proqnoza uyğun icra etməyi qərara alıbsa, Mərkəzi
Bank ilin sonrakı aylarında manatın yüksək məzənnəsini (ən azından 1.55-1.65
intervalı) qorumaqda maraqlı olacaq. Bu hökumətin fiskal maraqları baxımından
çox önəmlidir.
2) Bankların xalis valyuta mövqeyi mənfidir, bank
sektorunun yaxın müddətdə valyutaya tələbi yüksək olacaq. Bu amil də dollara tələbin
yüksək olacağını və məzənnənin ən azından 1.55-1.65 intervalında hərəkət etməsini
stimullaşdıracaq.
Yalnız
ilin sonrakı aylarında neftin qiymətinin heç olmazsa 55-60 dollar ətrafında hərəkət
etməsi manatın nisbətən aşağı məzənnəsinə (1.50-1.55 intervalı) dəstək verə bilər.
Hələlik neft bazarında qiymətləri aşağı çəkən səbəblərin (Norveçdə 1 ildə
hasilatın 10% artması, İranın sanksiyalardan əvvəlki hasilatı bərpa etməsi və
OPEK-lə hasilatın dondurulması məsələsində danışıqlaradn imtina etməsi, Səudiyyə
Ərəbistanının Asiya bazarlarında dempinq tətbiqi, Çinin enerji istehlakının
sabitləşməsi və s.) daha təsirli olduğunu nəzərə alsaq, qiymətlərin ilin
sonunadək son aylardakı trayektoriyada (40-50 dollar) hərəkət etməsi daha real
görünür.
