Lari və manat, gürcülər və azərilər...

Milli valyutanın dayanıqlılığı iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyini və davamlılığını xarakterizə edən ən mühün indikatorlardan biridir. Lakin iqtisadiyyatı resurslardan kəskin asılı olan ölkələrdə durum bir qədər fərqlidi: dünya əmtəə bazarlarında qiymətlərin yüksək olduğu şəraitdə milli valyutanın dəyərini və gücünü iqtisadiyyatın rəqabət aparmaq imkanları deyil, onun arxasında duran xammalın qiyməti müəyyən edir. Bizim təcrübədə olduğu kimi: neft 100-120 dollardısa manat güclü və dəyərlidi, neft 30-40 dollardısa manat dəyərini və gücünü itirir. Hətta o qədər itirir ki, Bloomberg manatı ilin "dünyanın il ərizndə ən pis valyutası" adlandırır.

Lakin iqtisadiyyatı və valyuta gəlirləri şaxələnmiş iqtisadiyyatlarda tamam fərqli durumdu: milli valyutanın məzənnəsinin mümkün qədər sabit qalması, iqtisadiyyatın kənar şoklardan və inflyasiyadan sığortalanması üçün ölkənin valyuta gəlirləri mümkün qədər daha çox sahədən gəlməl və mümkün qədər onun həcmi ilbəil artmalıdı.

Həmçinin valyuta kütləsinin ölkəyə böyük həcmdə axması yalnız əmtəə və xidmət ixracının həcmindən asılı deyil. Əgər milli iqtisadiyyat xarici investorlar üçün cəlbedicidirsə, onların valyuta formasında sərmayələrinin daimi axını milli valyutanın sabitliyini təmin edən əsas mənbələrdən birinə çevriləcək.

Əksəriyyətin son zamanlaradək iqtisadi baxımdan zəif saydığı Gürcüstanla Azərbaycanın timsalında bir müqayisəyə baxaq.

Gürcü larisi son 5 ildə cəmi 40%, Azərbaycan manatı 1 ildə 2 dəfə dəyər itirib. Hər 2 ölkənin tədiyyə balansının məlumatlarını izləyəndə, manat və larinin məzənnəsinə təsir edən başlıca faktorları aydın görmək olur. Məsələn, 2010-2014 cü illərdə və 2015-ci lin 1-ci yarısında Gürcüstanın tədiyyə balansının ümumi saldosundakı kəsirin həcmi çox böyük olmadığına görə həm ölkənin valyuta ehtiyatlarının əriməsi, həm də gürcü larisinin kəskin dəyər itirməsi üçün zəmin yaranmayıb. Həmin müddətdə ən böyük kəsir 2011-ci ildə olub - 572 milyon dollar. Sonrakı illərdə artıq vəziyyət dəyişib: 2013-cü ildə saldo müsbət olub (ölkəyə gələn valyuta kütləsi gedən kütləni üstələyib), 2012 və 2014-cü illərdə təxminən 35 milyon dollarlıq, 2015-ci ilin ilk 6 ayında isə 20 milyon dollarlıq mənfi saldo yaranıb.

Azərbaycanda isə 2010-2014-cü illərdə hər il tədiyyə balansının ümumu müsbət saldosu 4-5 milyard dollardan az olmayıb - ta 2015-ci lədək. Bu ilin yarısında tədiyyə balansında 6 milyard dollardan çox mənfi saldo yaranıb.

2 ölkənin valyuta axınları arasında əsas fərq xidmətlər balansında və maliyyə hesabında özünü göstərir: 6 ayda Gürcüstanın xidmətlər balansında 335 milyon dollar müsbət saldo, Azərbaycanda isə 2.4 milyard dollar mənfi saldo yaranıb. Həmin müddətdə xarici investisiyaların və kreditlərin ölkəyə daha üstün sürətlə artması hesabına Gürcüstanın maliyyə hesabında 700 milyon dollardan artıq müsbət saldo yaranıb, amma Azərbaycana kapital və investisiya formasında ölkədən çıxan vəsaitin bu kanalla daxil olan vəsaiti kəskin üstələməsi nəticəsində 6.5 milyard mənfi saldo yaranıb.

Manat və lari: başqa valyutalar qarşısında birini yalnız neft himayə edirdi - qiymətdən düşəndə özü ilə bərabər manatı da dəyərdən salan neft.

O birini isə turizm, mineral sular, metallurgiya məhsulları, gürcü çaxırı himayə edib və hələ də edir. 
Son 5 ilin nəticəsinə görə larinin himayədarları daha etibarlı və güclü çıxıb...

Sonrasını da zaman göstərər

Aclıq, yoxsa yoxsulluq həddi?

Böyük neft pulları dövründə sosial müdafiənin təşkili bir mövzu olaraq aktual deyildi. Hərçənd ki, ölkədə sosial vəziyyət heç də yaxşı deyildi.

Kiçik ölkə üçün kifayət qədər iri məbləğə çatdırılmış büdcə vasitəsilə xərcləmələr, neft pulları hesabına həddən artıq böyük qazanc əldə eymək imkanı qazanmış oliqarxiyanın bir çox hallarda yalnız sosial sabitlik məqsədilə həyata keçirdiyi rentabelsiz iqtisadi layihələr hərəni bir tərəfdə ovundurmağa yetirdi. Xüsusilə də tikinti və xidmət sektoru işsizlər ordusu ilə bərabər sosial problemləri də öz içərisinə çəkmişdi. Üstəlik bahalı manat-ucuz dollar tandemi çox əlverişli sosial şərait yaratmışdı: inflyasiya yox, xaricdən gələn ərzaq və geyim də ucuz - 500 manat verib az qala 700 dollarlıq mal alırdın.

Belə şəraitdə "yaşayış minimumu", "ərzaq səbəti", "yoxsulluq" həddi, minimum əmək haqqı kimi vacib sosial normativlərin nə dərəcədə beynəlxalq praktikaya uyğun hesablanıb-hesablanmadığı hamının yadından çıxmışdı...

Amma indi vəziyyət dəyişib: sosial müdafiənin təşkili məsələləri yaxın illərdə ən aktual mövzu olaraq qalacaq. Ona görə hamı üçün maraqlı olacaq köhnə bir mövzuya diqqət çəkmək vacibdi...

Azərbaycanda hökumət yoxsulluq həddini yaşayaş minimunun dəyəri əsasında müəyyən edir. Yaşayaş minimunun dəyərini isə hər il parlament təsdiqləyir. 2016-cı il üçün orta statistiki vətəndaş üçün bu məbləğ 136 manat müəyyən edilib. Həmin 136 manat bir nəfərin ay ərzində həm ərzağa, həm geyimə, həm, sağlamlıq-təhsil-isirahət ilə bağlı xidmətlərə, həm də nəqliyyat-rabitə-kommunal xidmətlərə çəkdiyi xərclərə yetməlidi. Sizcə yetərmi?

Problem ondadır ki, bizim hökumət rəsmi olaraq ərzaq və qeyri-ərzaq səbətinin dəyərini ayrı-ayrılıqda təsdiqləmir, amma beynəlxalq təcrübədə onlar ayrıca təsdiqlənir.

Təxminən 1 ay öncə kiçik bir hesablama aparmışdım - "Minimum istehlak səbətinin tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında" hökumətin 2005-ci il 23 iyun tarixli qərarında nəzərdə tutulan istehlak normativləri əsasında. Məlum oldu ki, 1 nəfərin o zamankı qiymətlərlə ərzağa olan minimum tələbatını ödəmək üçün 100 manat tələb olunur. Yerdə qalan 36 manatın isə insanların yerdə qalan tələbatını nə dərəcədə ödəyə biləcəyi bir ayrı mövzudu. Sadəcə mən Türkiyə təcrübəsinə diqqət edəndə bizdə insanların sosial müdafiəsinin effektiv təşkili üçün sosial normativlərin tətbiqində çox mühüm bir boşluq gördüm: Türkiyədə "aclıq sınırı" və "yoxsulluq sınırı" ayrıca hesablanır. "Aclıq sınırı" insanların yalnız ərzağa olan tələbatının dəyəridi. Hazırda Türkiyədə 4 nəfərlik ailə üçün "aclıq sınırı"nın dəyəri 480 dollardır - yəni 1 nəfər üçün 120 dollar. Amma "yoxsulluq sınırı" göstəricisi ərzaqla yanaşı ən zəruri xidmətlər dəstinin minimum dəyərini ifadə edir. 4 nəfərlik ailə üçün "yoxsulluq sınırı"nın dəyəri 1570 dollardır - yəni 1 nəfər üçün 392.5 dollar. Türkiyədə hazırda minimum əmək haqqı 340 dollar ətrafındadı. Bu odeməkdir ki, 4 nəfərlik bir ailədə minimum əmək haqqı alacağı tədqirdə ən azından ailənin ərzaq minimumunun 70-75%-ni ödəyə bilər. Amma bizdə minimum əmək haqqı (105 manat) nəinki ailədəki 4 nəfərin, yalnız bir nəfərin minimum ərzaq tələbatını ödəyə bilir.

Fikir verirsiniz, Türkiyədə 1 nəfərin yoxsulluğu qarşılamaq üçün müəyyən edilən dəyərdə ərzaqğın payı cəmi 30%-di. Bizdə isə isə hökumətin "yoxsulluq həddi" kimi müəyyən etdiyi 136 manatın 74%-i ərzaq tələbatı ilı bağlıdı. Eyniz zamanda bizdə "yoxsulluq sınırı" göstəricisinin dəyəri Türkiyədəki "aclıq sınırı" göstəricisinin dəyərinə uyğundur. Bu o deməkdir ki, bizdə hökumətin elan elədiyi "5.5% yoxsulluq" əslində "aclıq həddi göstəricisidi".

Bu qeydlərdən çıxan nəticə:

1) hökumət ərzaq səbətinin və bütövükdə yaşayış minimumunun dəyərini ayrıca olaraq hesablayıb rəsmi elan etməlidi.

2) İnflyasiyanın səviyyəsi müəyyən bir həddi (məsələn, 5%-i) keçdikdə həm ərzaq səbətinin, həm də yaşayış minimumunun dəyərinə ildə bir dəfə deyil, hər rübdə baxmalıdı.

3) Ərzaq səbəti ailə üçün hesablanmalıdı;

4) Minimum əmək haqqının həcmi ailənin ərzaq səbətinə uyğunlaşdırılmalı, inflyasiyaya uyğun müntəzəm indeksasiya olunmalıdı. Minimum əmək haqqının həcminin ailənin ərzaq səbətinə uyğunlaşdırılmasının 1 məntiqi izahı var: əmək qabiliyyətli yaşadək övladlar valideynin öhdəliyi altındadı və onların minimim yaşayışına da ata-ananın minimum qazancları çərçivəsində təminat verilir. Yeri gəlmişkən, Beynəlxalq Əmək Təşkilatının Azərbaycanın da qoşulduğu 122 saylı «Minimum əmək haqqının təyin edilməsi haqqında» konvensiyasında birbaşa göstərilir ki, işçinin aldığı minimum əmək haqqı onun və öhdəsində olan ailənin minimum ehtiyaclarını ödəməlidir.

Yeni qiymətlər, əski gəlirlər, qayçılanmış qida rasionu... Devalvasiyanın dağ çəkəcəyi borclular

Son bir idə resurs ölkələrinin hamısının valyutası qara günlərini yaşayır. Rusiya rublu, Azərbaycan manatı və Qazaxıstan təngəsi 2 dəfəyədək dəyərdən düşüb, Nigeriya nayrası 20%, Norveç kronu 30%, Bariziliya rialı 40%-dək dəyərini itirib. Yalnız Səudiyyə rialı əvvəlki məzənnəsini qoruyub. Neft ölkələrindən yalnız  Norveç, Rusiya, Qazaxıstan və Braziliya üzən valyuta rejiminə keçmişdi.

Yeri gəlmişkən BVF-nin məlumatına görə, hazırda təşkilata  üzv ölkələrin cəmi 35%-i üzən məzənnə rejimi tətbiq edir – onlardan isə 16% dövlət tam sərbəst üzən valyuta məzənnə tətbiq edir. Yerdə qalanlar idarə edilən üzən valyuta rejimi müəyyənləşdirib. Tam sərbəst üzən valyuta rejimindən fərqli olaraq idarə olunan üzən məzənnə şəraitində hökumətlər inflyasiyanı hədəfləyirlər və ölkədə inflyasuyanın səviyyəsi hədəf göstəricini keçdiyi şəraitdə valyuta bazarına müdaxilə edilir. Belə təhlükə olmadıqca, məzənnə tələb-təklif əsasında formalaşır.  

Hər 2 valyuta rejiminin öz üstünlükləri və çatışmazlıqları var. Məsələn, fiksə olunmuş məzənnənin ən mühüm üstünlüyü odur ki, valyuta bazarını proqnozlaşdırmaq mümkün olur. Bu həm ev təsərrüfatlarına, həm də biznesə öz davranışını tənzimləmək, planlama üçün çox vacibdi. Başqa üstünlükləri də var: beynəlxalq kreditlərin və xarici ticarətin həcminə müsbət təsir göstərir, inflyasiyaya qarşı sığorta mexanizmidi. Mənfi tərəfi odur ki, Mərkəzi Bankın müstəqil və çevik pul-kredit siyasəti həyata keçirmək imkanını məhdudlaşdırır, ölkənin valyuta ehtiyatlarını daima risk altında saxlayır, ixrac potensialına mənfi təsir edir.

Üzən məzənnə ehtiyatların tükənməsinin qarşısını almaqla yanaşı çevik pul-kredit siyasəti üçün təminat verən rejimdi. Amma beynəlxalq ticarət və maliyyə əməliyyatları, inflyasiya üçün həmişə risk qalır – xüsusilə də azad iqtisadi münasibətlərin olmadığı şəraitdə bu risklər daha da yüksəlir.

Azərbaycan iqtisadiyyatının hazırkı strukturu və problemləri üzən məzənnə rejiminin üstünlüklərindən bəhrələnməyə imkan yaratmır. Söhbət hansı imkanların olmamasından gedir? Əvvəla, üzən məzənnə rejimi bilavasitə azad mexanizmidi və rəqabətli iqtisadiyyatın olmadığı , azad bazar institutlarının fəaliyyət göstərmədiyi şəraitdə bu rejimin tətbiqi ağır nəticələr verir. Üzən rejim şəraitində inflyasiyanın böyük sosial fəsadlarını yalnız ölkədə inhisarçılıqdan azad sahibkarlıq sektoru, sərt və korrupsiya mexanizmlərindən uzaq gömrük-vergi tənzimlənməsi təmin edir. Yaxşı futbol oynamaq üçün peşəkar hakimlər komandası, 22 futbolçu, oynamaq üçün topun olması nəyə lazmdı - əgər yaşıl meydança yoxdusa? SSRİ-dən qalma köhnə iqtisadi idarəetmə, vəhşi dövlət kapitalizminə məxsus ultra inhisarlaşmış iqtisadi mühit ilə üzən valyuta rejimi kimi xalis bazar alətini bir araya gətirmək arzusu, görünür ancaq bizdə eksperment edilə bilər.  

Üzən məzənnə rejimi iqtisadiyyatın müəyyən ixrac potensialının mövcudluğu, idxaldan asılılığın kəskin xarakter almadığı şəraitdə fayda verir. Özünü “aqrar ölkə” adlandıran ölkədə buğda və çörək məmulatlarının az qala 60, kərə və bitki yağlarının 50-80, geyim bazarının azı 70, dərman bazarının 100, məişəd avadanlıqlarının azı 80-90%-i idxaldan asılı ölkədə valyutanın sərbəst buraxlılması yoxsul təbəqə üçün məşəqqətli sosial şərait vəd edir.

Üzən məzənnə rejimi ölkəyə kapital axını üçün əlverişli iqtisadi mühitin olduğu şəraitdə ölkə üçün uduşlu olur. Ölkəyə gələn xarici kapitalın ölkədən çıxan kapitaldan üstünlüyü yoxdursa, üzən məzənnə rejimi milli valyutanın müntəzəm ucuzlaşması, iqtisadiyyatın inflyasiya burulğanında boğulması ilə müşaiyət ediləcək. Rəsmi məlumata görə, 2015-c ilin 9 ayında Azərbaycana kapital formasında daxil olan valyuta cəmi 3.1 milyard dollar, çıxan isə 9.7 milyard dollar olub - fərq  6.6 milyard dollar (3 dəfə). Halbuki, məsələn, 2014-cü ildə həmin fərq 2 milyard dollardan da az olmuşdu. Cari əməliyyatlar hesabının müsbət saldosunun cəmi 40 dəfəyədək azaldığı şəraitdə kapital axınlarının bu cür böyük mənfi saldosu üzən rejiminin tətbiqi üçün çox riskli zamanın seçildiyini göstərir.           

Nəhayət, iqtisadiyyatın üzləşdiyi risklər barədə. Bank sektorunun valyuta ilə borcları 5.5 milyard dollara yaxındı. Bu o deməkdir ki, bank sektoru ən azı manatla 3 milyard manat əlavə borc qaytarmalı olacaq. Ötən devalvasiayada da təxminən bank sektorunun xaricə borca xidmət xərci bu qədər artmışdı. Cəmi bir ildə təkcə xarici borclarına görə 6 milyard manat zərərə düşən bank sektoru əlavə olaraq 1.5 milyard manat da dollarla depozitlərə görə ödəyəcəklər. Çünki hazırda banklarda valyuta ilə qoyulmuş  təxminən 12 milyard dollar həcmində depozit var. Doğrudur, banklar bu resursların təxminən 9 milyardını dolları krediti kimi verib və bu o deməkdir ki, arada qalan 3 milyard dollara yaxln vəsait devalvasiya nətcəsində dəyərdən düşüb və depozit sahiblərinə onları qaytarmaq üçün manat ifadəsində əlavə olaraq 1.5 milyard manat vəsaitə ehtiyac var. İqtisadi fəallığın, kreditlərə təlabatın sürətlə azaldığı, kredit reytinqlətinin pisləşməsi üzündən xarici resurslara çıxışın məhdudlaşdığı, Mərkəzi Bankın dəstək imkanlarının minimuma endiyi şəraitdə bank sektoru bu zərəri necə qarşılayacaq? Bu sektoru yaxın aylarda çox çətin sınaqlar gözləyir. Xüsusilə gözlənulən qiymət artımı nəticəsində maddi durumun ağırlaşması əhalini depozitlərdən daha fəal istifadəyə vadar edəcək. Bu da nəzərə alınsa, bank sekorunun üzləşəcəyi ağır vəziyyəti təsəvvür etmək çətin deyil.

Əhalinin aldığı zərbə də çox ağır olacaq - təkcə qiymət artımı baxımından yox - təxminən 9 milyard dollar xarici valyuta ilə kreditə görə azı 4.5 milyard manat əlavə vəsait ödəməlidi. İndiki ağır sosial durumda insanlar bu vəsaiti hansı mənbədən alacaq?            

Yeganə təskinlik hökumətindi - ötən il bu zamanlar 5 milyard dolları Neft Fondundan büdcəyə transfert edəndə cəmi 3.8 milyard manat vəsait xərcləyə bilirdi, indi bu bu məbləğ artıq 10 milyard manata təşkil edir. Hökimət devalvasiya ilə təkcə ehtiyatları xilas etməyə hədəfə almayıb - devalvasiya büdcədə neftin açıdığı çox böyük "deşiyi" də yamamaq üçün dərman oldu.   

Yaddan çıxan çox vacib məsələ var: hökumət yaşayış minimumunu, yoxsulluq üçün ehtiyac həddini  cəmi 1 aydı təsdiqləyib. Amma gözlənilən kəskin qiymət artımı həmin göstəriclərə yenidən baxmağı qaçılmaz edir. Baxacaqlarmı? Baxacaqlarsa, büdcəni də dəyişmək lazımdı- maaş, pensiya və müavinətlər artırmaq üçün. 

Amma deyəsən ucuz neft erasının bədəlini biz ödəyəcəyik - yeni qiymətlər, əski gəlirlər, qayçılanmış qida rasionu... Geyimlərinizə də köhnə deyib atmayın - hələ çox lazım olacaq   

Manatın günahı nə?

Bu gün yayılan xəbərlərdən belə aydın oldu ki, dekabr ayında Mərkəzi Bankın ehtiyatlarında sürətli ərimə davam etməkdədi. Çox narahatedici durumdu - ehtiyatların sürətli əriməsi ölkənin maliyyə sisteminin kollapsına səbəb ola bilər.
Bisnes də, vətəndaşlar da bu prosesdən eyni dərəcədə zərbə alacaq - biznes müflis olmaqla, vətandaşlar məşəqqtəli sosial durumla.
Ehtiyatlar niyə əriyir? Bunun səbəbi vətəndaşlar deyil - vətəndaşın sadəcə olaraq dollar almağa pulu yoxdu. Hər halda Elman müəllimin "yastıq" söhbətini cəmiyyətimiz gərgin dövrdə əsəbləri sakitləşdirməyə hesablanmış yumor kimi qəbul etdi.
Əsas səbəb kənara valyuta axınıdı. Sadəcə Mərkəzi Bank şəffaf bir qurum olaraq cəmiyyətin qarşısına çıxıb gerçək durumu izah etmək istəmir. Nədən söhbət gedir?

1) Bu sırf ehtimaldı, amma reallığa çox yaxındı - idxala rəsmi elan ediləndən daha çox valyuta xərclənir.
Rəsmi məlumata görə, bu ilin 10 ayının nətisəcinə görə ixrac idxalı 2.2 milyard dollar üstələyib. UNCTAD-ın məlumatları əsasında ötən il apardığımız tədqiqat göstərdi ki, idxalın rəsmi həcmi real həcmindən azı 30% az göstərilir. İndi Mərkəzi Bank deyə bilərmi: belə alternativ hesablaması varmı, varsa nəticələr nə göstərir? Yoxdursa niyə kifayət real olan bir problemi araşdırmağa maraqlı deyillər?

2) Ölkədən kənara sərmayə və əmanət formasında çıxan leqal və qeyri-leqal kapitalın həcmi ölkəyə cari valyuta axınlarının müqabilində həddən artıq böyükdür.
Qeyri-leqal kapitalın həcmini hökumətin özündən başqa kimsə deyə bilməz.
Amma rəsmi olaraq ölkədən kənara çıxan valyutanın həcmi kəskin artıb və bu fakt onu deməyə əsas verir ki, qeyri-leqal kapitalın da artımı baş verir. Rəsmi olaraq Azərbaycandan çıxan kapitala diqqət yetirək: 2015-ci ilin 9 ayı ərzində birbaşa investisiya formasında Azərbaycandan xaricə 2.6 milyard dollar çıxıb. Bu məbləğin 1.4 milyard dolları Neft Şirkətinin xaricdəki layihələri ilə bağlıdı. Bəs yerdə qalan 1.2 milyard birbaşa investisiya kimi hansı ölkələrə gedib - milli iqtisadiyyatın hazırkı sərmayə və valyuta defisiti dövründə?
Vacib məqam: 2012-2014-ci illərin eyni dövründə xaricə çıxan birbaşa investisiyalar cəmi 2.7 milyard dollar olmuşdu. Təkcə bu fakt 2015-ci ildə kapital axının necə sürətləndiyini təsdiq edir.
Ölkədən kənara çıxan kapitalın həcminin böyüklüyünü təsdiqləyən 2-ci fakt: "depozitlər və nağd valyuta" formasında bu ilin 9 ayında ölkədən kənara 4.6 milyard dollar çıxıb. Bu 2014-cü ilin 9 ayına nisbətən təxminən 1.3 milyard dollar çoxdu.
3-cü fakt: 2015-ci ildə xaricilər Azərbaycandan "kreditlər və digər investisiyalar" maddəsi altında 824 milyon dollar çıxarıblar. Halbuki 2014-cü ildə bu maddə altında xaricilər Azərbaycana 1.042 milyard dollar valyuta gətirmişdilər.
4-cü fakt: tədiyyə balansının metodologiyasına görə, "uçota alınması mümkün olmayan valyuta kütləsi" böyüyüb. 2015-ci ilin 9 ayında uçotsuz ölkədən çıxan valyuta uçotsuz daxil olan valyutadan 2.8 milyard dollar çox olub. Halbuki 2014-cü ildə (9 ay) həmin fərq 1.7 milyard dollar, 2013-də isə 900 milyon dollar olmuşdu.

Kənara valyuta axınlarının bu qədər artdığı dövrdə ölkəyə daxil olan valyuta həcminin azalma miqyasına baxın: 2015-c ilin 9 ayında əmtəə ixracı və kreditlər hesabına daxil olan valyuta 10 milyard dollara çatmır.
Amma 2014-də 20 milyard dollar ətrafında idi. İndi manat bu stiuasiyada necə davranmalıdı və "yastıqsevərlik"də günahlandırılan sadə vətəndaşın günahı nə?

"Neft lənəti", artan vergi yükü, siyasi gözləntilər...

2012-ci ildə Britaniyada çap olunan "Neft lənəti" kitabının müəllifi Maykl Ross hesab edir ki, uzun illər resurs gəlirlərini xərcləməyə alışmış ölkələrdə vergiləri birdən-birə kəskin artırmağın düşər-düşməzi olur. Onun arqumentlərinə sonda qayıdacam, amma Azərbaycan hakimiyyətinin vergiləri artırmaq yolu tutduğu bir zamanda bəzi maraqlı rəqəmlərə və müqayisələrə mütləq baxmaq lazımdı.

Azərbaycan büdcəsində vergilərin payı həmişə aşağı olub. Bu, resurs ölkələrinin demək olar ki, hamısı üçün xarakterikdi. Məsələn, büdcə gəlirlərinin ən piki ilində - 2013-cü ildə büdcənin ümumi mədaxili 19.5 milyard manat olduğu ildə - Vergilər Nazirliyi və Gömrük Komitəsinin büdcəyə birgə ödənişi təxminən büdcənin 40%-i qədər olmuşdu. Biznesdən və vətəndaşdan birbaşa alınmayan vergiləri - ARDNŞ və xarici neft şirkətlərinin ödədiyi vergiləri nəzərə almasaq, yerdə qalan vergilərin həcmi təxminən 5 milyard manat edir - məcmu büdcə gəlirlərinin təxminən 25%-i qədər olub. Çıxan nəticə budur ki, vətəndaşdan və biznesdən birbaşa alınan vergi büdcənin hər 4 manatından cəmi 1 manatını təşkil edir. Müqayisə üçün deyim ki, inkişaf etmiş dünyada büdcənin ən azı 80-85%-i vergilərdən formalaşır.

Bu statistik mənzərəni cızmaqda məqsədim var: qeyri-leqal vergi yükünü nəzərə almasaq, böyük neft pulları dövründə vətəndaşın və biznesin vergi yükü ağır olmayıb. Amma indi hökumət neft gəlirlərinin kəskin azaldlğı dövrdə vergiləri artırmaq yolunu tutur. Xidmət və ticarət sferasında sadələşdirilmiş vergi dərəcələrinin hazırkı 2-4%dən 6-8%-ə yüksəldilməsi, mənzil satışının vergiyə cəlbi üçün baza rolunu oynayan mənzilə sahib olma dövrünü 3 ildən 5 ilə artırılması, vergi sanksiya və cərimələrin məbləğlərinin çoxaldılması bunun göstəricisidi. Amma reallıq onu göstərir ki, neftdənkənar sahələrin vergi potensialı yetərincə məhduddur və ən yaxşı halda itirilən neft gəlirlərinin 5-10 %-ni kompensasiya edə bilir. Fakt - neftin dünya bazar qiymətinin 100 dollar olduğu dövrlə müqayisədə hökumətin neft gəlirləri 10 milyard manata qədər azalıb, amma gələn il üçün Vergilər Nazirliyinin qeyri-neft sektorundan vergi proqnozu cəmi 500 milyon manat artırılıb. Hökumət itirilən 10 milyard manat neft gəliri müqabilində cəmi 500 milyon manat qeyri-neft gəliri çıxarır? Hətta etibarlılığına yetərincə güvənc olamayan rəsmi statistikaya görə, qeyri-neft sektorunun istehsal potensialı böyük deyil, digər tərəfdən isə qeyri-sabitdi. Çox üzdə olan bir fakta baxaq: yenə də rəsmi məlumatlara görə, ölkədə istehlak olunan kərə yağının təxminən yarısı, çay istehlakının yarısı, şirniyyat və qənnadı məmulatlarının 75-80%-i, bitki yağlarının 60%-i, bütün növdə olan qida mənşəli yarma məmulatlarının 80%-i idxal edilir. Azərbaycanda real vəziyyətdə və iqtisadiyyatın hazırkı strukturunu göz önünə aldıqda qeyri-neft sektorunun ən böyük vergi ödəyici qida sektoru ola bilər, bu sektorun da məhsullarının əhəmiyyətli hissəsini bizə xarici sahibkarlar satır, vergilərini də öz büdcələrinə ödəyirlər.  

Nəzərə alaq ki, Azrəbaycanda qeyri-neft sektorunun ölkənin ixracında payı 5-6 faizdi və ixrac qazancı olmayan, kiçik (məhdud həcmli) daxili bazara hədəflənən bisnesin böyük gəlriləri olmadığı kimi böyük vergi potensialına malik olması da mümkün deyil. Üstəlik, böyük resurs gəlirləri dövründə iri hökumət sifarişləri üzərində böyüyən biznesin xammalın dünya bazar qiymətlərində qiymətinin endiyi dövrdə qara günləri başlayır - hökumət sifarişləri kəskin məhdudlaşır. Belə vəziyyətdə onları gəlirlərinin azalmasına adekvat vergi ödənişlərini də azaldırlar.

Mayk Rossun dediklərinə gəlirəm. Ross "Neft lənəti" kitabında müftə resurs gəlirlərinə alışmış cəmiyyətlərə xitab edərək yazır ki, bu qəbil ölkələrdə cəmiyyət (istər biznes, istərsə vətəndaşlar) onlardan az alıb (vergi formasında) onlara daha çox qaytaran (müxtəlif xidmətlər, güzəştlər və s. formasında) qaytaran hökumətləri dəstəkləyir. Müəllif belə hökumətlərin hamısını öz hakimiyyətlərini qoruyan və vətəndaşı loyallaşdıran avtoritar hakimiyyət hesab edir və onun fikrincə bu vəziyyəti dəyişmək istəyən hakimiyyətlərin özlərinin dəyişdirilməsi təşəbbüsləri güclənməyə başlayır.  Rossa görə, vergilərin artımı nəticəsində yaranan ictimai güc demokratik inqilab dalğası yaratmağa yetməsə belə, gec-tez hakimiyyətdə təmsilçi (seçkili) gücün çəkisinin və nüfuzunun artması qaçılmaz olur. Müəllifin məntiqi izahı budur ki, tarixən monarxlar məhz vergilərin artımından doğan narazılıqları məsuliyyətini və kütləvi qəzəbi parlamentlə paylaşmağa üstünlük veriblər.

Maykl Rossun gəldiyi nəticənin Azərbaycan üçün nə dərəcədə keçərli olacağını yaxın 1-2 ildə görmək mümkün olacaq - əgər neftin qiyməti indiki səviyyədə qalmaqda davam etsə.

Adam Smitin "görünməyən əl" i və bizim milli "görünməz əlimiz"

Sahibkarlığa müdaxilələrin azaldılması, yoxlamalara bir neçə illik moratorium qoyulması və lisenziyalarının sayını minimuma endirməklə yanaşı onların verilməsində şəffaflığın artırılması istiqamətində atılan addımlara təqdir etmək olar.
Amma nəticələrə baxmaq lazımdı - bu addımlar ölkədə azad sahibkarlıq mühitini dəyişəcəkmi, sahibkarların hüquqlarını qoruyacaqmı, onların ucuz və əlverişli şərtlərlə kredit bazarına çıxışını asanlaşdıracaqmı - bir sözlə sahibkar özünə baxıb sahibkar adlandıra biləcəkmi?
Amma bu sulların cavabı müsbət deyil.Ölkədə neftin büdcədəki yükünü çəkə biləcək kiçik və orta sahibkarlığın qısa müddət ərzində formalaşmasına səmimi istək varsa, aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

1) Ölkədə sahibkarın hüququnu qoruyacaq, hətta prezidentin qeyri-rəsmi tapşırığı olsa belə, sahibkarın üzləşdiyi qanunsuzlara göz yummayan ədalətli və cəsarətli məhkəmə sisteminin qurulması. Üfüqdə bunun baş verəcəyinin işartıları da görünmür. Üstəgəl bunun üçün institusional baza, kadr heyəti belə yox kimi görünür;

2) Sahibkarların maraqlarını qoruyan, onların istənilən problemlərindən ötrü icra və hüquq--mühafizə orqanlarının qarşısına çıxa biləcək, hətta sahibkar hüquqlarını pozan istənilən naziri kürsüsündən ala bilən, sahibkarların mənafeyinə xidmət edən qanunlar qəbul etmək iqtidarında olan peşəkar Parlamentin mövcudluğu. Hakimiyyətin seçkilərlə bağlı niyyəti və planları göz qabağındadı - bu sualın cavabını hazır deputat siyahısı verir.

3) Sahibkarların maraqlarını qoruyan, onları hər zaman "məmur kəndirindən" ala bilən müstəqil media və ictimai təşkilatların maneəsiz fəaliyyətinin təmin edilməsi. Təkcə vətəndaş cəmiyyətinə son ilyarımda tutulan divan kifayətdir ki, bu məqamın üzərindən sükutla keçəsən. İndi  boğulan sahibkarın hüquqlarını bağırmalı olan müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin özü elə boğulur ki, tutmağa saman çöpü də qalmayıb;

4) Sahibkarlığın əhatə olunduğu yerli idarəetmə mühitinin dəyişdirilməsi - söhbət icra hakimiyyətlərinin zəiflədilməsi müqabilində yerli səviyyədə seçkili orqanların gücləndirilməsindən gedir. Halbuki 3 il əvvəl icra hakmiyyətlərilə bağlı yeni əsasnamənin qəbulu ilə Prezident Administrasiyası cəmiyyətə mesaj verdi ki, yaxın 10-15 ildə bu qurumlar hakimi-mütləq olaraq qalacaq. Məlumat üçün deyim ki, bu cür ultramərkəzləşmiş idarəetmə şəraitində azad sahibkarlıq yaratmaq mümkün deyil - bütün səviyyələrdə demokratik yolla formalaşan seçkili orqanların mövcudluğu azad sahibkarlıq üçün "olmazsa olmaz" şərtidir;

5) Kiçik və orta sahibkarların götürdüyü kreditlərə dövlər zəmanət fondunun yaradılmasına ehtiyac var. Əks halda indiki riskli şəraitdə banklar zəruri girov təminatı olmayan kiçik və orta sahibkaralara kredit dəstəyi verməyəcəklər.

6) Təkcə lisenziyaların və yoxlamaların deyil, müdaxilə edən gərəksiz dövlət qurumlarının sayı ixtisar edilməlidi. Sahibkar harda başını qaldırır, orda qarısında bir dövlət qurumu və məmur ordusu görür.

7) Vergilərin sayının və vergi yükünün azaldılmasına ehtiyac var. Məsələn, mikro (məsələn, illik dövriyyəsi 50 000 dolları ötməyən) və kiçik (məsələn, illik dövriyyəsi 250 000-300 000 dolları ötməyən) sahibkarlar üçün aid olduğu sektorun xarakterindən, şəhər və kənddə çalışmasından asılı olaraq illik sabit vergi məbləği müəyyən edilə bilər. Hüquqi şəxslərin əmlak və torpaq vergisi bir vergi formasında birləşdirilə və "mülkiyyət vergisi" adlandırıla bilər. Ödəmə mənbəyində verginin dərəcəsini hazırkı 14%-dən 8-10% həddinədək, mənfəət vergisinin dərəcəsini hazırkı 20%-dən 15%-ə  azaltmaq lazımdı. Gəlir vergisinin hazırkı 2 pilləli (14% və 25%) sistemindən vahid vergi dərəcəsinə (maksimum 20%) keçmək məqsədəuyğundur. Gizli dövriyyələrin leqallaşdırılması, sahibkarlığın inkişafı baxımından bunlar çox mühümdür.     

8) Məmurların gəlir və əmlak bəyannaməsi mexanizminə dərhal keçid təmin edilməlidi. Bizneslə məşğul olan və ya yaxın ətrafının biznesinə dəstək verən məmurları aşkara çıxaran və onlara ən sərt cəzaları verən mexanizmlər dərhal işə salınmalıdı.

Siyahını kifayət qədər uzatmaq olar, amma lisenziyaların və rəsmi yoxlamaların sayı heç də sahibkarlığı hazırkı duruma salan həlledici səbəblər deyil. Sahibkarları rəsmi yoxlamalar deyil, qeyri-rəsmi müdaxilələr çökdürür. Lisenziyaların sayı minimuma enə bilər, amma hətta bu sayda lisenziyanı çox asanlıqla alan sahibkarları boğan "gözəgörünməz əl", ağır vergi yükü qalacaqsa, vəziyyət dəyişməyəcək. ASAN Xidmətdə hamının gözü qarşısında, bir neçə saat içərisində lisenziyaların verilməsinin effekti biznesin "vahid pəncərə" əsasında qeydiyyatı qədər ola bilər - əgər yuxarıda sadalanan mühit yaradılmayacaqsa. Yeri gəlmişkən, Adam Smitin məşhur "görünməyən əl" konsepsiyası sahibkarlığı inkişaf etdirən qüvvəni nəzərdə tuturdu. Amma bizim milli "görünməz əlimiz" həmişə sahibkarlığa boğan statusda çıxış edib.

5-6 il əvvələ qayıdın, biznesin "vahid pəncərə" əsasında qeydiyyata keçidini xatırlayın və ötən müddətdə ölkədə sahibkarların gün-güzəranını gözünüz önünə gətirin. Hər şey çox sadədir - insanın ürəyi ağrıyırsa, ən müasir üsullarla belə onun böyrəyinin müalicəsinə girişmək zaman itkisidi, onun ölüm fərmanını imzalamaqdı. Məncə bizim sahibkarların indi onları dirildən fərmanlara çox ehtiyac var....    

Pensiya yaşı artsın, artmasın?

Azərbaycanda pensiya yaşı kişilər üçün 63, qadınlar üçün 60-dır. Dünya ölkələri ilə müqayisə etsək, bu, çox aşağı göstərici deyil. Avstriya, Belçika, Almaniya və Danimarkada pensiya zamanı həm qadınlar, həm də kişilər üçün 65 yaş, Britaniyada kişilər üçün 65, qadınlar üçün 60 yaş müəyyən edilib.

Pensiya vaxtı Gürcüstanda kişilər üçün 65, qadınlar üçün 60, Belarusda kişilər üçün 60, qadınlar üçün 55, Qazaxıstanda kişilər üçün 63, qadınlar üçün 58, Latviyada həm qadınlar, həm də kişilər üçün 62 yaşdır.

Doğrudur, dünyada pensiya yaşının artımı tendensiyası da var. Məsələn, Almaniya və Danimarka 2016-cı ilin yanvarından yaşı hər iki cins üzrə 67-yə qaldırmağı planlayır. Bəzi Qərb ölkələri hətta 2020-ci ildən pensiya yaşını tədricən 70 yaşa yüksəltməyi düşünür.

Pensiya yaşının səviyyəsi iki amildən asılıdır.

Birincisi demoqrafik amildir, yəni insanlar nə dərəcədə uzunömürlüdür. Pensiyaya çıxdıqdan sonra insanların orta yaşam müddəti üzrə dünyada qəbul edilmiş zaman 12 ildir (144 ay). BMT-nin hesablamasına görə, Azərbaycanda doğulanda gözlənilən orta ömür uzunluğu göstəricisi 70 yaş ətrafındadır. Norveç, İsveç, Almaniya, Yaponiya kimi ölkələrdə isə həmin göstərici 80-83 yaş intervalında dəyişir. Orta ömür müddətləri arasındakı fərq pensiya yaşları arasında da fərqin olmasını zəruri edir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə insanların 65-70 faizi 70 yaşdan, ən azı 50 faizi isə 75 yaşdan sonra ölür. Bu isə o deməkdir ki, ən azı iki pensiyaçıdan biri orta yaşama müddəti göstəricisinə uyğun tam yaşayır və dövlətdən pensiyasını alır.

Bəs bizdə vəziyyət necədir? Rəsmi statistik məlumatlar göstərir ki, bizdə müəyyən yaş qrupuna çatmış insanların ən yaxşı halda 50 faizi 70 yaşa çataraq pensiya alır. Hazırda 65-69 yaş qrupunda olan vətəndaşlarımız 1946-1950-ci ildə doğulan şəxslərdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, həmin illərdə ölkəmizdə 395 min nəfər doğulub. Hazırda isə 65-69 yaş qrupuna aid cəmi 190 min nəfər, yəni bu yaş qrupu üzrə bütün doğulanların cəmi 48 faizi qədər əhali var.

İnkişaf etmiş ölkələrdə 65 yaşından yuxarı əhalinin sayı həddən artıq çoxdur və hökumətlər üçün pensiya yaşının artırılması qaçılmazdır. Məsələn, İsveçin əhalisi Azərbaycanın əhalisi qədərdir – 9,6 milyon nəfər. Amma İsveçdə 65 yaşdan yuxarı 1,9 milyon nəfər, Azərbaycanda isə cəmi 550 min nəfər ahıl vətəndaş var. Eyni əhali sayına malik ölkədə milli hökumətlərin pensiya verdiyi ahıl insanların sayı arasında 4 dəfə fərq var. Üstəlik, İsveçdə orta pensiyanın məbləği bizdəkindən azı 10 dəfə çoxdur.

Ümumiyyətlə, hazırda Qərb ölkələrində əhalinin hər 5-6 nəfərindən biri 65 və yuxarı yaşda insanlardır. Bu, pensiya sistemlərinin maliyyə yükü arasındakı fərqi də ifadə edir. Kobud desək, bizim sistemin yükü 1 tondur, Qərb pensiya sisteminin yükü 20 ton.

Pensiya yaşının səviyyəsi sosial-demoqrafik amildən də asılıdır. Bu amilin özünə də 2 mühüm faktor təsir edir:

1) Pensiya fondunun maliyyə potensialının dayanıqlılığı. Bu, fondun maliyyə mənbələrinin nə dərəcədə diversifikasiya olunmasından, dövlət transfertlərindən asılılıq səviyyəsindən asılıdır. Reallıq budur ki, Azərbaycanın Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun az qala yarısı dövlət sektoruna bağlıdır. Bura həm təsərrüfat hesablı dövlət müəssisələrinin, həm büdcə təşkilatlarının məcburi ayırmaları, həm də dövlət büdcəsindən fonda transfertlər aiddir. Özəl sektor fondun maliyyə resurslarının ən yaxşı halda yarısını formalaşdırır. Halbuki pensiya hüququ qazanan insanların təxminən 80 faizi özəl sektordan, cəmi 20 faizi dövlət sektorundan təqaüdə çıxır.

2) Faktiki sosial ayırma edənlərin pensiyaçılara nisbəti. Hazırda Azərbaycanda az qala 1 nəfər məcburi sosial ayırma ödəyicisinə 1 nəfər pensiyaçı düşür. Halbuki ayrı-ayrı inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 3-4 intervalında dəyişir. Əsas səbəb Azərbaycanda gizli məşğulluğun səviyyəsinin yüksək olmasıdır. Məsələn, bizdə məşğul əhalinin cəmi 33-34 faizi əmək müqaviləsi əsasında çalışır, az qala 50-55 faiz işçi qüvvəsi isə özünəməşğul əhali statusu ilə qeydiyyatsız çalışır. Qərb ölkələrində isə məşğul əhalinin 85-90 faizinin əmək müqaviləsi olur.

Çox güman ki, Azərbaycan hökumətini pensiya yaşını artırmaq barədə araşdırmalara sonuncu amil — sosial-iqtisadi faktor məcbur edir. Amma istənilən halda hökumət yuxarıda sadalanan müqayisəli demoqrafik faktları yaddan çıxarmamalıdır.

40 dollarlıq neft və hökumətin hədəfləri

Azərbaycan hökumətinin manatın, dövlət büdcəsinin və cari hesablar balansının neftin 40-45 dollarlıq qiymətinə dayanlqlılğını təmin etmək üçün seçməli olduğu hədəflər :

1) İdxaləvəzləyici qabaqcıl istehsalın yaradılması və "tüfeyli istehlak" üçün idxalın məhdudlaşdırılması hesabına idxalın hazırkı səviyyəsini ən azı 35-40% azaltmaq. Söhbət real idxal səviyyəsindən gedir və "güzgü statistikası" əsasında qiymətləndirmələ göstərir ki, real idxal səviyyəsi statistikaının qeydə aldığı idxaldan azı 30-35% çoxdur. İdxalın hazırkı səviyyəsini qida məhsullarının və yüngül sənaye məhsullarının daxili (amma keyfiyyətli) əvəzedicilərini yaratmaqla təmin etmək mümkündür. Əlavə olaraq hökumətin lazımsız istehlak mallarını idxal etməsini (məsələn, bahalı xidməti avtomobillərin və avadanlıqların idxalı) məhdudlaşdırmaqla bu hədəfə töhfə vermək olar. İdxaləvəzləyici qabaqcıl istehsalın yaradılması və "tüfeyli istehlak" üçün idxalın məhdudlaşdırılması sayəsində idxala xərclənən ən 2.5-3.0 milyard dollara qənaətə nail olmaq mümkündür;

2) Xarici sərmayə əsasında qurulan ixracyönümlü və rəqabətədavamlı məhsul hesabına qeyri-neft ixracını hazırkı 1.5 milyard dollardan ən azı 5-6 milyard dollara çatırılması;
Ticarət balansının qeyri-neft kəsirinin hazırkı 6-6.5 milyard dollardan 2-2.5 milyard dollara endirilməsi.

3) Qeyri-neft sektoruna xarici sərmayə axınını hazırkı 1.2-1.3 milyard dollardan heç olmazsa 7-8 milyard dollara çatdırılması.

4) Xaricə investisiya formasında rezidentlərin ölkədən çıxardığı ən azı 8-10 milyard dollar sərmayənin 1.5-2 milyard dollara qədər enməsinə nail olmaq. Söhbət qadağanedici və inzibati tədbirlərdən yox, bu kapitalı burda saxlayan əlverişli siyasi, hüquqi (mülkiyyətə təminat, müstəqli məhkəmə və s.), iqtisadi mühitin yaradılmasından gedir.

Bu hədəflərə nail olmaq o deməkdir ki, neftin qiymətinin hətta 40-45 dollar olduğu şəraitdə belə, manatın məzənnəsinin sabitliyinə, tədiyyə balansının ümumi saldosunu müsbət olmasına, qeyri-neft büdcə gəlirlərinin azı 8-9 milyard manata çatdırılması şərtilə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 15-16 milyard dollar səviyyəsində saxlanmasına (Neft Fondunun transfertlərinin büdcədə payını hazırkı 50-55%-dən 20-25%-ə endirmək şərtilə) dayanaqlı baza formalaşacaq.

Hökumət antiböhran proqramı qəbul edərsə, baza hədəfləri kimi bunlar seçilməlidir...

Ölkədən çıxan valyuta gələn valyutanı üstələyir

Mərkəzi Bank ilin ilk yarısı üçün tədiyyə balansının göstəricilərini açıqlayıb. Media və təhliliçilər üçün maraqlı ola biləcək əsas məqamlar:

1) Cari hesablar balansının saldosu yenə "qırmızı xətt"in bir addımlığındadı - cəmi 63.8 miıyon müsbət saldo var. Halbuki ötən 6 ayında bundan 100 dəfə çox - 6.4 milyard dollar olmuşdu. Azərbaycanda qeyri-leqal idxalın həcminin kifayət qədər böyük olduğunu nəzərə alsaq, hətta cari hesablar balansındakı həddən artıq kiçik müsbət saldonun olmasından şübhələnməyə əsas var;

2) Xidmətlər balansında müsbət tendensiya olub - xidmət ixracı 10% (200 milyon dollar) artıb. Mənfi tendensiya isə bu olub ki, Azərbaycan turizm xidmətlərinin ixracını artıra bilməyib və ötən ili 6 ayında olduğu qədər turizm xidmətləri ixrac edilib - 1.1 millyard dollar. Amma əvəzində vətəndaşlarımız xaricdə ötən ilkindən 25% artıq pul xərcləyiblər və nəticədə turizm xidmətlərinin idxalı 350 miıyon dollardan çox artıb. Ümumilikdə isə xidmət idxalının 500 millyon dollar azalması, xidmət ixracının 200 milyon dollar artması nəticəsində xidmətlər hesabının mənfi saldosu 500 milyon dollara qədər azalıb;

3)  Neftin qiymətinin enməsi ilkin gəlirlər çərçivəsində neft şirkətlərinin mənfəət nefti formasında ölkədən çıxardığı pulların  (repatriasiya) həcminə də təsir göstərib. Ötən il bu kanalla ölkədən 1.9 milyard dollar vəsait çıxmışdı. Bu ilin 6 ayında isə həmin gösərici 1.391 milyard dollara enib. Həmiçinin əcnəbilərə ödənilən əmək haqqına və xarici kreditlərə görə ötən il ölkədən 383 milyon dollar çıxmışdı, amma bu il həmin istiqamətlər üzrə çıxan vəsaitlərin həcmi 190 milyon dollar artaraq 575 milyon dollara çatıb.
Ümumlikdə ilkin gəlirlər çərçivəsində ölkədən kənara çıxan valyuta 400 milyon dollar, Azərbaycana gələn valyuta isə 85 milyon dollar azalıb;

4) Təkrar gəlirlər çərçivəsində ölkəyə gələn pullar 290 milyon dollar, ölkədən gedən pullar 382 milyon dollar azalıb. Təkrar gəlirlər əsasən xarcidən ölkə vətəndaşlarına göndərilən pulları və humanitar yardımları əhatə edir, Çox güçam ki, daxil olan pulların azalması əsasən Rusiyadan remitanslərin azalması ilə bağlıdır;

5) Ötən ilin 6 ayına nisbətən bu ilin birinci yarısında maliyyə hesabı çərçivəsində ölkədən kənara valyuta çıxışı təxminən 2.9 milyard dollar artıb, amma əvəzində ölkəyə daxil olan valyuta həcmi 2 milyard dollara qədər azalıb. Nəticədə ölkənin tədiyyə balansının ümumi saldosu (-) 6.3 milyard dollar təşkil edib. Baxmayaraq ki, xaricə çıxan sərmayələr və əmanətlər ölkənin ümumu aktivlərini artırıb, amma bu proses ölkəyə anoloji həcmdə valyuta axını ilə müşaiyət olunmadıqda, milli valyuta həmişə təzyiq alıtında olur və onun məzənnəsi kövrəkliyi ilə seçilir. Buna son zamanlar ən yaxşı nümunələrdən biri elə Türkiyədir. Əvvəlki dövrlə müqayisədə Türkiyə ixracında azalma, ölkəyə valyuta axınının zəifləməsi, əvəzində ölkədən çıxışın artması son dövrlər milli valyuta reytinqlərində lirəni Braziliya rialı ilə birgə ən həssas valyutalarından birinə çevirib.

Ölkədən kənara çıxan valyutanın 1.697 milyard dolları xaricə yönəldilən birbaşa investisiyalarla bağlı olub. O cümlədən bu vəsaitin 1.163 milyard dolları Azərbaycanın xaricdəki neft-qaz layihələri, 534 miıyon dolları isə qeyri-neft layihələri ilə bağlı olub. Ötən ilə nisbətən Azərbaycandan birbaşa sərmayə kimi çıxan valyutanın həcmi təxminən 1.3 milyard dollar artıb.
Bu dövrdə xarcidən Azərbaycana birbaşa investisiya formasında 2.143 milyard dollar daxil olub ki, bu ötən ilə nisbətən cəmi 70 milyon dollar çoxdur. Müqayisə üçün maraqlıdır: birbaşa sərmayə kimi ölkədən çıxan valyutanın həcmi təxminən 1.3 milyard dollar artır, ölkəyə daxil vəsait isə 70 milyon dollar.

Azərbaycandan çıxan portfel investisiyalar 80 milyon artaraq 182 miıyon dollara çatıb, əvəzində ölkəyə gələn portfel formasında sərmayələr 1 milyard dollar azalaraq 747 milyon dollara enib.

Nəhayət, digər investisiya formasında Azərbaycandan çıxan vəsaitlər 1.5 milyard dollar artaraq 7.1 milyard dollara çatıb, Bu məbləğin 4.5 milyard dolları "depozit və nağd valyuta" maddəsi altında çıxıb. Ötən il bu məbləğ 2.6 milyard dollar olmuşdu. Təəssüf ki, Mərkəzi Bankın hesabatlarında bu maddənin detalları açıqlanmır. Amma metodologiyaya görə, bura bank, qeyri-bank, rezident fiziki şəxslərin xaricdəki hesablara köçürmələrindən söhbət gedir.

Digər investisiyalar bölməsi üzrə yerdə  qalan 2.5 milyard dollar isə "ticarət kreditləri və avanslar" maddəsi altında ölkədən çıxıb. Bura isə əmtəə və xidmətlərin ixracı üzrə debitor borcları üzrə ödənişlər daxildir
          

Büdcə sistemində islahatlar: nəticəyə yönəlik büdcə mexanizmlərinin tətbiqi

2-ci yazı

Azərbaycan hakimiyyəti heç vaxt büdcəni səmərəli, qənaətcil xərcləmək barədə düşünməyib. Nə büdcənin 1 milyard dolları ötmədiyi 1993-2004-cü illərdə, nə də büdcənin 10 ildə 25 dəfə artaraq 25 milyard dollara çatdığı illərdə (2005-2014) səmərəlilik, qənaətcillik hökumət üçün prioritet oldu. Amma indi alternativ seçim imkanı yoxdu – hökumət  büdcə menecmentini kökündən dəyişməlidi. Əgər hökumət yaxın 2-3 ildə ölkənin büdcə sisteminin dayanıqlığının başlıca sığortası olan Neft Fondunun xaricdəki bütün aktivlərinin bütünlüklə xərclənməsi, Mərkəzi Bankın milli valyutanın sabitliyi üçün təminat rolunda çıxış edən strateji valyuta ehtiyatlarının tükənməsi, hökumətin cari büdcə imkanlarının ölkənin təhlükəsizliyi ilə bağlı xərclər bir yana, hətta sosial öhdəliklərin indiki səviyyədə saxlamasına kifayət etməməsi, valyuta bazarında sabitliyi təmin etmək üçün yenidən beynəlxalq maliyyə qurumlarının sabitləşdirici kredit resurslarından asılı vəziyyətə düşməsi, büdcə sifarişləri ilə işləyən və 10 minlərlə insan üçün gəlir mənbəyi olan müəssisələr şəbəkəsinin müflisləşməsi, 800 mindən artıq işçi qüvvəsinin çalışdığı büdcə sektorunda kütləvi ixtisarların başlanması riskindən qaçmaq istəyirsə, büdcə sistemində islahatların alternativi yoxdur.  Əslində islahatlar üçün həddən çox zaman itirilib, amma ziyanın harasından qayıtsan fayda var..

Ötən əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Qərb ölkələrində dövlət idarəçiliyinə yeni yanaşma üstün mövqe qazanmağa başladı: əgər həmin dövrədək klassik idarəetmə daha çox bürokratiya qaydalarına bağlı idisə, yeni qaydalar vətəndaşların tələblərini diqqətə alan idarəçiliyin formalaşmasını stimullaşdırmağa başladı. Elə həmin mərhələdə “perfomans” anlayışı inkişaf etmiş ölkələrin hökumətinin fəaliyyəti üçün mərkəzi anlayışa çevrildi. Bu, hökumətin öz fəaliyyətinin nəticələrinə görə hesabat verən, fəaliyyətin nəticələrini qiymətləndirmək üçün kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə əsaslanan bir sistemin yaradılmasını nəzərdə tuturdu.          

Nəticəyə yönəlik büdcə - dövlət idarələrinin əsas funksiyalarına uyğun məqsəd və hədəfləri müəyyənləşdirən, sərəncamlarında olan resursların həmin məqsəd və hədəflər istiqamətində istifadə edilməsini təmin edən, fəaliyyətlərinin nəticələrini ölçməklə  qarşıya qoyulan məqsəd və hədəflərə nail olma səviyyəsini qiymətləndirən və nəticələri barədə hesabat verən büdcə tərtibi sistemidir. Problem onda deyil ki, nəticəyə yönəlik büdcə mexanizmləri tətbiq edilmədikdə dövlət orqanları öz vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilmirlər. Əsas məsələ odur ki, malik olduqları resursları tələbə olunan nəticələr əsasında bölüşdürmək onlar üçün bəzən çətin olur. Hökumətin öz fəaliyyətini nəticələri ölçməyə imkan verən göstəricilər və meyarlar əsasında qurması mürəkkəb, amma mümkün məsələdir. Necə ki, müasir dünyada bunun öhdəsindən gələn ölkələr var.

Nəticəyə yönəlik büdcələşmə təşkilatdaxili planlaşdırma üsuludur. Bu usulun tətbiqi şəraitində hər bir nazirlik, komitə və ya dövlət agentliyi  öz fəaliyyətinin spesifikliyini, həmçinin əsasnamə (yaxud təlimatlarla) onlara həvalə olunmuş öhdəliklərin çərçivələrini nəzərə almaqla məqsəd və vəzifələrinin ierarxiyasını əsaslandırır, xərcləmələrə uyğun olaraq fəaliyyətlərinin nəticələrini qiymətləndirmək üçün kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyənləşdirir. Bu baxımdan bütün icra hakimiyyəti orqanları üçün vahid nəticəyə yönəlik büdcələşmə çərçivələrinin tətbiqi məqsədəuyğun sayılmır. Bu cür büdcələşmə fəaliyyətin nəticələri haqda informasiyalardan istifadə etməklə sərf olunacaq  vəsaitlə əldə edilən nəticə arasında əlaqə yaratmağa imkan verən mükəmməl bir mexanizmdir. Nəticəyə yönəlik büdcələşmədə əsas yanaşma belədir: hökumət hansı fəaliyyətləri planlaşdırdığını və bu fəaliyyətlərdən hansı nəticələri gözlədiyini bəyan edir. Yaxşı təcrübələrdən çıxış etsək, bu nəticələr isə aralıq və son nəticələr kimi təsnif oluna bilər. Nəticəyə yönəlik büdcələşmədə əldə olunacaq nəticələr üzrə hansı resursların xərclənəcəyi dəqiq müəyyən edilir. 

Hökumətin büdcə fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi sisteminin tətbiqi üçün hökumət qurumlarının fəaliyyətinin effektivliyini və nəticəliliyini səciyyələndirən göstəricilər sisteminin işlənilməsi zəruridir. Buna görə də əvvəlcə burada istifadə olunacaq terminlərə və  göstəricilərə aydınlıq gətirmək vacibdir. İlk növbədə «büdcə xərclərinin effektivliyi» anlayışının izahına diqqət yetirək. İqtisadi ədəbiyyatda və təcrübədə “effektivlik”  termininin 2 mənası (anlamı) geniş yayılıb. Bunlardan birincisi nəticəlilikdi ( effectiveness) – planlaşdırılan (nəzərdə tutulan) nəticəyə nail olunma dərəcəsi. Nəzəri yanaşmalarda «nəticəlilik» anlayışı «sosial effektivlik» anlayışı ilə asossiasiya olunur. Məsələn, orta məktəbi bitirən hər 100 məzun hesabı ilə ali məktəblərə qəbul olanların sayının 50‐dən 75‐ə yüksəlməsi təhsil üçün «nəticəlilik» anlayışını ifadə edir

İkinci anlayış səmərəlilikdi (efficiency) ‐ istehsal olunan məhsul (göstərilən xidmət) vahidinə xərclərin (məsrəflərin) minimumlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Nəzəri yanaşmalarda «səmərəlilik» anlayışı «iqtisadi effektivlik» anlayışı ilə asossiasiya olunur. Məsələn, səhiyyədə 1 çarpayı gününə məsrəflərin azaldılması, hər km hesabı ilə yol tikintisinin dəyərinin aşağı düşməsi səmərəlilik anlayışını ifadə edir (daha sadə dillə deyilsə, minimum xərclə maksimum nəticə). Qarşıya qoyulmuş məqsədin (məsələn, ailələrin mənzil təminatı səviyyəsinin yaxşılaşdırılması) və əldə olunmuş nəticələrin (məsələn, il ərzində yeni tikilmiş mənzillər hesabına mənzillə təmin olunmuş ailələrin sayının 20 faiz artması) müqayisəsi fəaliyyətin nəticəliliyini ( effectiveness), başqa sözlə, sosial əhəmiyyətli son nəticəni səciyyələndirir.

Hökumət qurumlarının büdcə fəaliyyətinin (büdcə vəsaitlərinin istifadəsinin) nəticələrinin qiymətləndirilməsi zamanı prosesə daxil edilən resurslar, həyata keçirilən fəaliyyət və tədbirlər, bunların bilavasitə nəticələri və son nəticələri terminləri fərqləndirilməli və bunların hər biri dəqiq müəyyənləşdirilməlidir.

Resurslara (xərclər) proqram icrasına yönəldilən pul vəsaitləri və digər resurslardır. Məsələn, pul məsrəfləri, işçilər və onların iş vaxtı, avadanlıq, texnika, binalar, material (o cümlədən yanacaq, enerji və s.) məsrəfləri və s. daxildir. Fəaliyyətlərə proqramın məqsədinə nail olmağına yönəldilmiş və proqram üçün ayrılmış resurslar hesabına həyata keçirilən tədbirlərdir. Fəaliyyətlərə proqramın icrasının metodologiyasında nəzərdə tutulmuş bütün addımlar – strategiyanın işlənilməsi, xidmətlərin göstərilməsi, proseslərin reallaşdrılması və s. daxildir. Birbaşa (yaxud “aralıq”) nəticələr proqram üzrə həyata keçirilən fəaliyyətdən bilavasitə yaranan məhsullardır. Məsələn, Azəbaycanda 1 ildə 500 yeni məktəb tikilib, 800 məktəb yenidən qurulub, 1000 km magistral yollar rekonstruksiya edilib, 10 diaqnostika mərkəzi tikilib, aqrar sektora 1000 yeni taxılyığan kombayn alınıb və s. Bütün bunlar hökumətin büdcə vəsaitləri hesabına göstərdiyi xidmətlərin (gördüyü işlərin) həcmini (kəmiyyətini) ifadə edir. Sosial əhəmiyyətli son nəticələr – proqramın həyata keçirilməsindən cəmiyyətin (insanların) rifahında baş verən dəyişikliklərdir. Son nəticələr kimi:

            • insan inkişafı ilə bağlı proqramlar üçün ‐ proqramdan faydalananların yaşam və fəaliyyət şərtlərində, davranışlarında, bilik və bacarıqlarında, dünyagörüşlərində və mənəvi dəyərlərində baş vermiş dəyişikliklər,

            • səhiyyə proqramları üçün ‐ əhalinin sağlamlığında baş vermiş yaxşılaşmalar,

            • ətraf mühitin mühafizəsi proqramları üçün ‐ ətraf mühitin xarakteristikasında baş vermiş dəyişikliklər,

            • nəqliyyat proqramları üçün – insanların və əmtəələrin yerdəyişməsi (daşınması) üsullarında baş vermiş dəyişikliklər;

            • iqtisadi inkişaf proqramları üçün – bu və ya digər ərazinin iqtisadi vəziyyətində baş vermiş dəyişikliklər çıxış edir.

           

Son nəticələrin başlıca təyinatı proqramın icrasından əldə edilmiş dəyişiklikləri əks etdirmək, cəmiyyətin rifahının yüksəlməsinə onun töhfəsini göstərməkdir. Başqa sözlə, sosial əhəmiyyətli son nəticələr müəyyən proqram çərçivəsində həyata keçirilmiş proses və fəaliyyətlərin proqramda bəyan edilmiş məqsəd(lər)in nail olunmasına imkan vermə (təsir) səviyyəsini səciyyələndirir. Bunlar hökumət qurumlarının (yəni büdcə vəsaitləri sərəncamçılarının) konkret dövr ərzindəki fəaliyyətindən cəmiyyətin (yaxud ayrı‐ayrı sosial qrupların) əldə etdiyi effekti, yəni rifah səviyyəsindəki dəyişikliyi qiymətləndirməyə imkan verir. Deməli, son nəticələr mahiyyətcə əldə edilmiş faktiki nəticələrin məcmusunu və bunların cəmiyyətin durumunda əks olunan təsirini xarakterizə edir.

Uzun illər hətta inkişaf etmiş ölkələrdə proqramların effekti ilə bağlı məlumat və göstəricilərin toplanması, bəzi hallarda siyasi hakimiyyət daxilində maraqlar toqquşmasının bu sistemin tətbiqinə sonadək imkan verməməsi nəticəyə yönəlik büdcə sisteminin formalaşmasına maneələr yaradırdı. Lakin artıq 1993-cü ildə ilk dəfə olaraq ABŞ-da “Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi haqda Akt” qəbul edildikdən sonra problemlər aradan qalxmağa başladı. Artıq effektivlik və nəticəlilik göstəricilərilə bağlı məlumatların toplanması və büdcə planlaşdırmasında nəzərə alınması icbari hüquqi norma xarakteri aldı. Yeni akta görə, büdcə xərcləmələrinin yönəldiyi dövlət siyasətinin hər biri istiqaməti üzrı dəqiq və ölçülə bilən məqsədlər müəyyən edilməli, həmin məqsədə çatmaq üçün yollar və bəyan olunmuş nəticələrə nail olmanı ölçməyə imkan verən kəmiyyət göstəriciləri formalaşdırılmalı idi. Yeni qanun həmçinin növbəti il üzrə illik və qarşıdakı dövr üzrə orta və uzunmüddətli strateji planlaşdırmanın prosedurlarını, dövlət orqanlarının öz missiyalarını reallaşdırması ilə bağlı hesabatlılıq mexanizmlərini müəyyənləşdirdi.

Nəticəyə yönəlik büdcələşmə mexanizminin verdiyi töhfələrin nəticəsidir ki, bu mexanizmin müəəlifi hesab olunan ölkələr belə müntəzəm olaraq sistemin təkmilləşdirilməsi istiqamətində axtarışlar edir, yeni təşəbbüslər gerçəkləşdirir. Məsələn, 2011-ci ilin yanvarında ABŞ prezidenti Barak Obama “Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi haqda Akt”a əlavələr və dəyişikliklər edilməsilə bağlı qətnamə imzalayıb. Sənədə görə, bütün nazirlik və agentliklər hər rüb özlərinin prioritetlərini nəzərdən keçirməli, strateji və cari planlarında dəyişikliklər olduqda internet səhifələrində yerləşdirməlidirlər.        

Büdcə sistemində islahatlar: proqram əsaslı büdcə

1-ci yazı

Azərbaycan hakimiyyəti heç vaxt büdcəni səmərəli, qənaətcil xərcləmək barədə düşünməyib. Nə büdcənin 1 milyard dolları ötmədiyi 1993-2004-cü illərdə, nə də büdcənin 10 ildə 25 dəfə artaraq 25 milyard dollara çatdığı illərdə (2005-2014) səmərəlilik, qənaətcillik hökumət üçün prioritet oldu. Amma indi alternativ seçim imkanı yoxdu – hökumət  büdcə menecmentini kökündən dəyişməlidi. Əgər hökumət yaxın 2-3 ildə ölkənin büdcə sisteminin dayanıqlığının başlıca sığortası olan Neft Fondunun xaricdəki bütün aktivlərinin bütünlüklə xərclənməsi, Mərkəzi Bankın milli valyutanın sabitliyi üçün təminat rolunda çıxış edən strateji valyuta ehtiyatlarının tükənməsi, hökumətin cari büdcə imkanlarının ölkənin təhlükəsizliyi ilə bağlı xərclər bir yana, hətta sosial öhdəliklərin indiki səviyyədə saxlamasına kifayət etməməsi, valyuta bazarında sabitliyi təmin etmək üçün yenidən beynəlxalq maliyyə qurumlarının sabitləşdirici kredit resurslarından asılı vəziyyətə düşməsi, büdcə sifarişləri ilə işləyən və 10 minlərlə insan üçün gəlir mənbəyi olan müəssisələr şəbəkəsinin müflisləşməsi, 800 mindən artıq işçi qüvvəsinin çalışdığı büdcə sektorunda kütləvi ixtisarların başlanması riskindən qaçmaq istəyirsə, büdcə sistemində islahatların alternativi yoxdur.  Əslində islahatlar üçün həddən çox zaman itirilib, amma ziyanın harasından qayıtsan fayda var..

Bu yazıda islahat istiqamətlərindən yalnız biri - büdcə xərclərinin səmərəli və qənaətcil xərclənməsi imkanları ilə bağlı məqamlara toxunacam...       

Uğurlu təcrübələr göstərir ki, ictimai maliyyə sahəsində islahatların mərkəzində dövlət büdcəsinin perspektiv (orta və uzunmüddətli) planlaşdırılması dayanır. Bu cür planlaşdırma ölkənin gələcək dövrdə inkişafını planlaşdırmaq üçün ən mühüm alətlərdən biridir. Dövlət büdcəsinin perspektiv planlaşdırılması ilk növbədə seçilmiş inkişaf prioritetlərinin hansı mənbələr hesabına maliyyələşdiriləcəyinin dəqiq müəyyən olunmasını tələb edir. Çünki əgər vergi gəlirləri buna tam yetərli olmayacaqsa, hökumət kənar investisiyların axtarışına zamanında qərar verməlidir. Məhz bu səbəbdən ictimai maliyyəninin idarə edilməsi və büdcə sisteminin təkmilləşdirilməsilə bağlı son illər dünyada aparılan islahatların təməl istiqaməti orta və uzunmüddətli büdcə planlaşdırılması mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsilə bağlı olub.

Ötən dövrdə perspektiv büdcə planlaşdırmasına keçidin zərurəti həmçinin uzunmüddətli perspektivdə əlverşsiz faktorların, xüsusilə də demoqrafik və təbii şəraitlə əlaqəli amillərin yaranma riskilə bağlı olub. Məsələn, bir çox ölkələr üçün əhalinin qocalması sosial xərclərin, iqlim dəyişikliyi aqrar sektorun dəstəklənməsi ilə bağlı investisiyaların, təbii resursların sürətlə tükənməsi bərpa olunan enerji mənbələrinə sərmayələrin artımını qaçılmaz edir. Uzunmüddətli planaşdırma hökumətləri öz prioritetlərini dəqiq müəyyənləşdirməyə, onların reallaşdırılması üçün zəruri resursları qiymətləndirməyə, mümkün resurs mənbələrini aşkarlamağa və qərar qəbulunda daha məsuliyyətli olmağa vadar edir.

Effektiv və peşəkar büdcə planlaşdırmasının ən mühüm mexanizmlərindən biri proqram əsaslı büdcəyə keçiddir.  Bu mexanizm büdcə planlaşdırmasının ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının proqnozlaşdırılması və uzunmüddətli məqdsədli proqramlarla inteqrasiya edilməsini nəzərdə tutur. “Proqram əsaslı büdcələşmə” anlayışı üçün başlıca ideya budur ki, büdcə informasiyaları və büdcə ilə bağlı qərarlar hökumətin məqsəd və hədəflərinə uyğun olaraq strukturlaşdırlır. Büdcənin proqramlar əsasənda tərtibinin geniş yayılmasının əsas səbəbi budur ki, ənənəvi büdcə sistemi cari dövrdə qəbul olunan qərarların gələcəkdəki mümkün nəticələri barədə heç bir məlumat təqdim etmir. Bu cür büdcə mexanizmlərinin qurulduğu ölkələrdə debat və müzakirələr xərc maddələri ətrafında deyil, proqram məqsədləri ətrafıda qurulur. Belə şəraitdə büdcənin icrasına məsul qurumlar parlament və cəmiyyət qarşısında xərclərin həcmilə deyil, proqram nəticələrinə görə hesabatlı olurlar. Bu ölkələrdə bir qayda olaraq proqram xərclərilə inzibati xərclər (əmək haqqı və ofis xərcləri) bir-birindən ayrılır. Eyni zamanda cari və kapital xərcləri də proqram xərclərinin strukturunda ayrıca təsnifləşdirilir. Proqram məqsədlərinə yetişmədikdə, növbəti mərhələdə həmin proqram üzrə xərclərin azaldılması, təftiş aparılması və nəticələri dəyişəcək qərarlar qəbul edilməsi baş verir.

Proqram əsaslı büdcə tərtib edildiyi şəraitdə hökumət büdcə xərclərinin öncədən müəyyən edilmiş nəticələrə istiqamətləndirilməsini, büdcə siyasətini işləyib hazırlayan və rellaşdıran icra hakimiyyəti təsisatları üçün dəqiq məsuliyyətlərin və müstəsna səlahiyyətlərin müəyyənləşdirilməsini, strateji və büdcə planlaşdırmasında məqsəd və vəzifələrin ierarxiyasının formalaşdırılmasını, büdcə xərclərinin ehtiyaclara uyğun prioritetləşdirilməsi mexanizmlərinin formalaşdırılmasını, investisiya vəsaitlərindən əldə olunan töhfənin qiymətləndirilməsi mexanizminin yaradılmasını, büdcə xərcləmələrinin orta və uzunmüddətli dövrdə nəticələrinin qiymətləndirilməsi mexanizminin yaradılmasını təmin etməyə məsuliyyət daşıyır.

Proqram əsaslı büdcələşmə mexanizmində əsas təməl elementlər rolunda strateji planlar, fəaliyyət proqramları və fəaliyyətin nəticələrinə dair hazırlanan hesabatlar çıxış edir.  Strateji planlar hökumət qurumlarının inkişaf proqramları, müvafiq qanunvericlik və funksiyalarına uyğun sahəyə aid təməl siyasət qaydaları çərçivəsində hazırlanır. Bu planlar əsasında gələcəyə uyğun missiya və baxış formalaşdırılır, strateji məqsədlər və ölçüləbilən hədəflər müəyyənləşdirilir, faəliyyətlərinin nəticələrini ölçmək və izləmək üçün öncədən qiymətləndirmə göstəriciləri işlənib hazırlanır.

Strateji planlaşdırma ilə büdcə planlaşdırmasının inteqrasiyaya dair yanaşmanı ilk dəfə 1963-cü ildə “Planlaşdırma-Proqramlaşdırma-Büdcələşdirmə” sistemi adı altında ABŞ Müdafiə Nazirliyi tətbiq etmişdi. Bundan sonrakı illərdə isə bütün dövlət hakimiyyət orqanları eyni sistemdən yararlanmağa başlamışdı.  Bu sistemə görə, bütün büdcə sifarişçiləri öz fəaliyyətlərinin dövlət siyasətilə uzlaşdırılmış uzunmüddətli məqsədlərini formalaşdırırdı, özləri üçün müəyyən etdikləri büdcə sifarişləri çərçivəsində məqsədə çatmağın bir neçə variantını təqdim edirdi.

Proqramların strukturlaşdırılması üçün zəruri məlumatların və materialların toplanması üçün aşağıdakı sənəd növlərindən istifadə edilə bilər:

       

• Konkret proqram məqsədlərinin reallaşdırılması üçün planlar;
• Proqramların konsepsiyaları;
• Ayrı-ayrı problemlər üzrə analitik tədqiqatlar.

Proqram məqsədlərinin reallaşdırılması üçün tipik planlar özlərini ortamüddətli planlar kimi təqdim edir. Bu sənəddə nazirliklərin uzunmüddətli proqram məqsədləri kəmiyyət göstəriciləri olmadan əks etdirilir. Öz növbəsində qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün fəaliyyət və tədbirlər də bu tip planlarda sadalanır.   

Beynəlxalq təcrübədə bir qayda olraq proqramlar hazırlanmazdan öncə onların konsepsiyaları işlənir. Həmin konsepsiyalarda sənədlərdə qarşıya qoyduqları məqsədlərə necə çatacaqlarını, məqsədlərə yetişməyin alternativ yollarını, tələb olunan xərcləri, proqramların tərkibini əks etdirməlidirlər. Hər bir təşkilatın proqramı mərkəzi hökumətin proqramına inteqrasiya olunmalıdır.   

Nəhayət, proqramların hazırlanması üçün zəruri olan analitik tədqiqatlar ayrı-ayrı nazirliklər və ya hökumətin sifarişi ilə müstəqil elmi-tədqiqat institutları apara bilər. Həmin tədqiqatda elan olunmuş məqsədə yetişmək üçün innovativ, yeni fəaliyyət növləri, alternativ yollar, problemləri aşkarlamaq üçün diaqnostik üsullar təklif olunmalı, hər bir alternativ üzrə gözlənilən nəticələrin proqnozlaşdırılması aparılmalıdır.   Məqsədlər qeyri-real (məsələn, cinayətkarlığın tam aradan qaldırılması, xərçəng xəstəliyinin müalicəsinin tapılması və s.) və qeyri-müəyyən (ölkə iqtisadiyyatının dünyada ən rəqabətli iqtisadiyyatlardan birinə çevrilməsinə nail omaq) olmamalıdır. Eyni zamanda, hər bir nazirliyin məqsədi onun kompetensiyasının çərçivələrini aşmamalıdır.

Müxtəlif ölkələrin təcrübələri ümumiləşdirildikdə, proqram büdcələşməsinin effektiv fəaliyyəti üşün aşağıdakı mühüm təməl şərtlərin yaradılmasını qeyd etmək mümkündür:

·         Bir proqram eyni vaxtda çoxlu sayda nazirlikləri əhatə etməmlidir;

·         Eyni siyasət məqsədlərinə xidmət edən bütün fəaliyyətlər bir proqram altında qruplaşdırılmalıdır.

Bu şərtlər ilk növbədə onu nəzərdə tutur ki, sektorlar üzrə proqram bir nazirlik (agentlik) üçün hazırlanmalı, amma orada başqa nazirliklərin (agentliklərin) iştirakına zərurət olursa, o halda kənar qurumların fəaliyyətləri üçün ayrıca subproqramlar tərtib edilməli və onların hər biri üzrə ayrıca büdcə təsdiqlənməidir. Proqramlar bir nazirliyin (agentliyin) səlahiyyətlərinin sərhədlərilə məhdudlaşlıqda,  proqram strukturu sadələşir. Lakin 2 və ya daha çox nazirlikləri əhatə edən məqsəd və hədəfləri analiz və koordinasiya etmək baxımından hökumətin imkanlarını azaldır.

Valyuta mövqeyi zəifləyən kommersiya bankları...Mövqeyi yumşalan Mərkəzi Bank

Açıq valyuta mövqeyi üçün limitdən imtina etməyin heçmi mənfi nəticələri olmayacaq? Bu, banklar üçün “qara zolaq”, yoxsa “xilas paraşütü”dü? Bu siyasətin sonundan bütün banklarmı uduşlu çıxacaq? İndilikdə bu sullara kənardan dəqiq cavablar tapmaq bəlkə də çətindi, amma ən azından belə sullar ətrafında düşünmək, onları müzakirə etmək vacibdi.

Nə qədər ki, böyük neft pulları iqtisadiyyatı, bank sektorunu idarə edirdi, maliyyə-bank sisteminin sabitliyinin təminatçısı idi, Mərkəzi Bankın yetərincə şəffaf və hesabatlı olmayan fəaliyyətinin fəsadlarını hiss etmirdik. Manatın devalvasiyası ilə bağlı məlum qərardan öncəki 1 həftə, məlum qərarın qəbul edildiyi 21 fevral günü, bundan sonrakı 1 həftə ərzində cəmiyyətdə çaşqınlıq, panik vəziyyət məhz bu qurumun qapalı fəaliyyətinin və anlaşılmaz davranışlarının nəticəsi idi. Mərkəzi Bank cəmiyyətə yetərincə açıq olmağa maraqlı deyil. Xüsusilə də bir çox vacib məsələlər üzrə ictimaiyyətə təfsilatlı hesabatlar açıqlamağı özünə vəzifə saymır. Məsələn, bəzi ölkələrin mərkəzi bankları tədiyyə balansını aylıq açıqlayır, tədiyyə balansının hər bir bölməsi üzrə (xidmətlər balansı, kapital hesabı, maliyyə hesabı) əməliyyatların coğrafi və valyuta strukuturunu ayrıca dərc edir (ticarət balansında olduğu kimi). Bizim Mərkəzi Bank tədiyyə balansını rübdə bir dəfə açıqlayır, əməliyyatların coğrafi və valyuta strukuturu ilə bağlı məlumatlar isə ümumiyyətlə yoxdu. Azərbaycan Mərkəzi Bankının valyuta ehtiyatlarının idarə olunması ilə bağlı hesabatlılığı “sıfır” səviyyədədir.

Belə hesabatsızlığın, cəmiyyəti məlumatsız buraxmağın daha bir nümunəsinin də bugünlərdə şahidi olduq. Mərkəzi Bank kommersiya banklarının açıq valyuta mövqeyinə limitin təxminən 9 ay müddətinə tətbiqini dayandırır, amma cəmiyyət bundan təsadüfən bir fb statusu vasitəsilə xəbət tutur.

Valyuta mövqeyilə bağlı hesabatlılıq niyə yoxdu?

Məsələ bundadır ki, Mərkəzi Bank heç vaxt bank sektorunda açıq valyuta mövqeyinə dair vəziyyəti əks etdirən hesabatlar yaymır. Lakin bu qurum, məsələn "Bank sektoru üzrə konsalidə olunmuş valyuta mövqe" adlı aylıq, rüblük və illik hesabatlar hazırlayıb ictimailəşdirməlidir. Bu hesabatda nələr olmalıdır?

• Valyuta ilə bütün balans aktivləri, o cümlədən xarici valyutada likvid aktivlər (nağd vəsaitlər, qiymətli kağızar, xaricdəki banklardakı “Nostro” hesablar), xarici valyuta ilə verilmiş kreditlər, məcburi ehtiyatların xarici valyuta ilə saxlanan hissəsi, xarici valyuta ilə yerdə qalan bütün aktivlər;
• Valyuta ilə balansarxası aktivlər (faktorinq, trast əməliyyatları, konsaltinq xidmətləri üzrə əməliyyatlar və s.);
• Valyuta ilə bütün balans öhdəlikləri, o cümlədən xarici valyutada bütün depozitlər (xarici bankların müddətli depozitləri, digər müştərilərin depozitləri və s), xarici valyuta ilə cəlb edilmiş kreditlər, xarici valyutada cari hesablar, xarici bankların xarici valyutada “Loro” hesablar,  xarici valyuta ilə yerdə qalan bütün öhdəliklər;
• Valyuta ilə balansarxası öhdəliklər;
• Hər bir valyuta növü (məsələn, dollar, avro, funt, rubl və s.) üzrə “uzun açıq valyuta mövqeyi”nə dair məlumatlar. Bank sektoru üzrə valyuta aktivləri valyuta öhdəliklərindən çoxdursa, deməli ölkənin bank sistemi “uzun açıq valyuta mövqeyi”nə malikdir.  
• Hər bir valyuta növü (dollar, avro, funt, rubl və s.) üzrə “qısa açıq valyuta mövqeyi”nə dair məlumatlar. Bank sektoru üzrə valyuta aktivləri valyuta öhdəliklərindən azdırsa, deməli ölkənin bank sistemi “qısa açıq valyuta mövqeyi”nə malikdir.  
• Ölkənin bank sisteminin valyuta mövqeyinə dair göstəricinin səviyyəsi.  Hazırda Azərbaycanda bank sektoru üzrə məcmu kapital 4.2 milyard manatdır.  Bu deməkdir ki, Mərkəzi Bankın limitinin dondurulması ilə bağlı qərarı olmasa, bir valyuta növü üzrə aktivlər və öhdəliklər arasında fərq 420 milyon manatı aşmamalıdır. Qüvvədə olan bank qanunvericiliyinə görə (“Banklar haqqında” Qanun və Müvəkkil banklarının açıq valyuta mövqeyi limitlərinin müəyyən edilməsi və tənzimlənməsi Qaydaları) Mərkəzi Bank 10%-lik limit müəyyən edib.

Amma bu gün real vəziyyət belədir: Mərkəzi Bank bütövlükdə bank sektorunun aktiv və öhdəliklərin hər biri ayrıca götürülmüş elementinin valyuta strukturuna dair heç bir informasiya açıqlamadığına görə, Azərbaycanın bank sektorunun valyuta mövqeyilə bağlı tam məlumatsızlıqdır. 

Bununla belə, pərakəndə də olsa bankların tələb və öhdəliklərilə bağlı bəzi göstəricilərin valyuta struktruna dair təqdim edilən məlumatlar bir məqamı ortaya qoyur: bütövlükdə Azərbaycanın bank sektorunda hələ devalvasiyadan əvvəl də “qısa açıq valyuta mövqeyi”nin yaranması meyli formlaşıb və valyuta bazarında kiçik gərginlyin yaranacağı tədqirdə bu valyuta mövqeyi üzrə limiti aşmaq təhlükəsi olub. Belə ki, fevralın 1-nə olan məlumata görə, valyuta ilə olan öhdəliklər 10.1 milyard manat olub (bütün öhdəliklərin 49.3%-i). Halbuki aktivlərin 75%-ni və ya 18.1 milyard manatını təşkil edən kreditlərin cəmi 5 milyard manatı valyuta ilə olub. Aktivlərin yerdə qalan 6 milyard manatlıq hissəsinin hətta yarısı da valyuta ilə olsa, yenə də valyuta ilə bank aktivləri və öhdəlikləri arasında fərqin 10%-lik limitdən xeyli çox olduğu aydın görünür. Məlum məsələdir ki, valyuta mövqeyinin pozulması heç də bütün bankların deyil, hansısa bankların fəaliyyətinin nəticəsidir. Amma hansı banklar - qapalı mühitdə özünü daha rahat hiss edən Mərkəzi Bankımız zaman-zaman bank qanunvericiliyinin tələblərinə riayət etməyən kommersiya banklarının adını ictimailəşdirməyə də maraqlı olmayıb. 
Bu o deməkdir ki, devalvasiya qərarından öncə bütövlükdə bank sektoru “qısa açıq valyuta mövqeyi”nə malik olub. Bu mövqe isə milli valyutanın devalvasiyası dövründə bank sektorunu əlverişiz duruma salır, valyuta risklərinə kəskin şəkildə artırır – necə ki, mill bank sektoru artıq bu risklərin fəsadlarını artıq yaşayır.  

Mərkəzi Bank valyuta mövqeyilə bağlı limiti niyə dondurdu?  

Dünya təcrübəsində açıq valyuta mövqeyi üzrə limitlərin tətbiqində məqsəd bank sektorunda sabitliyi təmin etmək, kommersiya banklarını valyuta risklərindən qorumaqdı. Məsələ çox sadədir: milli bank sektorunu və deməli bütün iqtisadiyyatı dönərli valyutaların hökmranlığından qorumağın mexanizmi “açıq valyuta mövqeyi” mexanizmi vasitəsilə bank sisteminin tələb və öhdəliklərinin valyuta strukturuna məhududiyyət tətbiq etməkdir. 

Bank sektorundan gələn məlumatlar onu göstərir ki, manatın devalvasiyası ərəfəsində və sonrakı günlərdə banklardakı milli valyuta ilə depozitlərin “dollarlaşması” bankların valyuta mövqeyini pisləşdirib, devalvasiyaya qədər onsuz da dayanıqlı mövqeyi olmayan bəzi bankların valyuta öhdəlikləri kəskin şəkildə artaraq valyuta aktivlərini üstələyib. Bundan başqa, valyutaya kəskin tələbatın artdığı günlərdə Mərkəzi Bankın qeyri-rəsmi göstərişi ilə panikanın qarşısını almaq üçün bəzi bankları öz valyuta aktivlərini satıb manatla aktivlərə çevirilməsi ilə də bağlı məlumatlar var. Belə vəziyyətdə kommersiya bankları üçün uduşlu olan “uzun açıq valyuta mövqe” nəinki itirilməsi, hətta daha riskli olan “qısa açıq valyuta mövqeyi” üzrə limiti qorumaq belə problemə çevrilib. Belə məlumatlar var ki, “zəif bənd” hesab olunan bəzi banklardan depozitləri kütləvi şəkildə geri çəkilib və daha etibarlı hesab edilən banklarda yerləşdirilib. Bu cür banklararası depozit axını da bank sektorunda valyuta aktivləri və ödəlikləri arasında disbalansı genişləndirib.          

Deməli, Mərkəzi Bank açıq valyuta mövqeyi üzrə limitə 9 aylıq morotorium qoymaqla banklara qarşı qanunvericilikdə nəzərdə tutulan cəza mexanizmlərindən qaçmaq istəyir.  İlk baxışdan bunu normal qarşılamaq olardı. Lakin məcmu kapitalın minimum həddinə qarşı qoyulan tələbin hələ də bir neçə bank tərəfindən yerinə yetrilməməsi müqabilində Mərkəzi Bankın susqun mövqe göstərməsini nəzərə aldıqda, bu mənzərə diqqətdən qaçmır: Azərbaycanın bank sistemi qanunlarla deyil, fərdlərin iradəsi və direktivləri ilə idarə olunur. Bank sektoru iqtisadiyyatın başqa sahələrinə bənzəməz və belə strateji sektorda aşkar qanun pozuntuları iqtisadiyyatın dayaqlarını sarsıdır. 

Mərkəzi Bankın açıq valyuta mövqelərinə çevik və effektiv nəzarəti təmin edə bilməməsinin fəsadlarını xarici maliyyə bazarlarına çıxmaq istəyən banklar mütləq dadacaqlar. Çünki xarici borc bazarında valyuta risklərindən öncədən sığortalanmaq üçün kreditə iddia edən bankların açıq valyuta mövqeyi əsas göstərilərdən biri sayır. Bu o deməkdir ki, ən azından yaxın aylarda resurs, xüsusilə də valyuta ilə resurs defisitindən əziyyət çəkən bir sıra banklar üçün xarici maliyyə bazarlarına çıxışı o qədər də asan olmayacaq.      

Ola bilər məhdudiyyətin götürülməsi qısamüddətli dövrdə kommersiya banklarına açıq valyuta mövqelərini normalaşdırmağa, perspektiv valyuta risklərindən qorunmaq üçün manevr imkanları əldə etməyə, limit qayğısı olmadığı üçün valyuta kreditlərindən qaçan müştərilərə səxavətlə manat kreditləri ayırmağa şərait yaradacaq. Amma yaxın vaxtlarda devalvasiyadan zərbə alımış bankları ağır imtahan gözləyir: bütün depozitlər “dollarlaşır”, kreditlər isə “manatlaşır”.  Bu isə o deməkdir ki, Mərkəzi Bank bəyan etsə də, 2016-cı il yanvarın 1-də də açıq valyuta mövqeyi üçün limiti bərpa etmək mümkün görünmür. Bunun üçün gərək banklar valyuta depozitləri ilə valyuta kreditləri arasında əlverişli nisbəti indidən qorumağa çalışsın. Valyuta ilə depozitlərin cəlbedici, valyuta ilə kreditlərin isə riskli olduğu şəraitdə həmin nisbətin konkret limit çərçivəsində bərpası çətin olacaq. Bu halda Mərkəzi Bankın sərt addımları qaçılmaz olacaq, bu isə son nəticədə hətta bir sıra bankların varlığına son qoya bilər. Hətta hansısa banklar üçün bağlanmaq təhlükəsi istisna edilsə də belə, milli valyutanın sabitliyi üçün əlverişi mühitin olmadığı indiki şəraitdə passivlərin “dollarlaşıb” aktivlərin “manatlaşması” bank sektorunu ciddi valyuta risklərinin tələsinə atır.

İstənilən halda 2015-ci il müstəqilliyimizin son 17-18 ili ərzində bank sektoru üçün ən ağır il  kimi başlayıb. Hələləlik valyuta mövqelərini itirən bəzi banklar üçün daha pis ssenari var: bir müddət sonra bazardan birdəfəlik itmək...