Regional inkişaf: harda olduğumuzu necə ölçməli?

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) yanaşmasına görə də “regional inkişaf” geniş anlayış olsa da, bunu ilk öncə bölgələrarası fərqlərin azaldılmasına nail olmaq səyləri kimi qəbul etmək lazımdır. Bir neçə il əvvələdək “regional inkişaf” dedikdə əsasən böyük həcmdə sərmayələr hesabına irimiqyaslı infarstrukturun yaradılması anlaşılırdı. Lakin köhnə yanaşma regional bərabərsizliyi aradan qaldırmaqda uğursuzluğa düçar oldu, iqtisadi baxımdan geri qalan regionlarda hədəflənən inkişafın əldə edilməsi ilə nəticələnmədi – baxmayaraq ki, ictimai fondlar vasitəsilə bu məqsədə böyük böyük vəsaitlər xərclənirdi.

OECD ekspertləri vurğulayır ki, regional inkişaf siyasətinin 2 məqsədi olmalıdır və hazırlanan regional inkişaf strategiyaları bilavasitə bu məqsədlər üzərindən formalaşdırılmalıdır.: 1) iqtisadi inkişaf üçün coğrafi məkan rolunu oynayan regionların rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi; 1) bütün regionlar, həmçinin regionlar daxilində müxtəlif ərazilər üzrə baza əmtəə və xidmətlərə bütün əhalinin bərabər çıxışının təmin olunması.

Bu baxımdan Azərbaycanda qəbul edilən regional inkişaf proqramları üçün elə nəticə indikatorları seçilə bilər ki, icra prosesi başa çatdıqdan sonra atılan addımların, xərclənən resursların hansı nəticələrə gətirib çıxardığını hər kəs görə və qiymətləndirə bilsin. Məsələn, proqramın icrasına start veriləndə Aran regionunda mərkəzləşmiş su təminatı ilə əhatə olunan ev təsərrüfatları, o cümlədən kənd yerləri üzrə ev təsərrüfatları ümumi mənzillərin  hansı hissəsini təşkil edirdi, proqramın sonunda bu göstərici hansı səviyyədədi, Dağlıq Şirvan regionunda təmirə və yenidən qurmaya ehtyacı olan bələdiyyə yollarının və rayon (region) əhəmiyyətli yolların ümumi yollara nisbəti necədir, sonda bu rəqəm hansı səviyyəyə çatdı, Gəncə-Qazax regionunda adambaşına məhsul buraxılışı və əmtəə dövriyyəsinin həcmi ölkə üzrə orta göstəricinin və ən yüksək sayılan regional göstəricnin neçə faizinə bərabər idi, icranın sonunda hansı səviyyədədi, Lənkəran regionunda  hər 100 ev təsərrüfatlarının genişzolaqlı internetlə çıxış hansı səviyyədə idi, sonda bu göstərici necə dəyişdi və s. Hazırkı regional inkişaf proqramları iqtisadi rayonlar üzrə bu cür hədəflər müəyyən etmir, icraya dair hesabatlarda da regionlararası fərqlərin necə azaldıldığını görmək mümkün deyil.  

Regional inkişafı aşağıdakı indikatorlar əsasında qiymətləndirmək mümkündür? Əslində belə indikatorlar hazırlamaq və hər il ölkə başçısının da iştirak etdiyi konfrasda həmin indikatorlar əsasında ictimaiyyət üçün əhatəli hesabat təqdm etmək olar. Məsələn, nümunə olaraq aşağıdakı indikatorlar kimi: 

 Əmək qabiliyyətli əhalinin hər 10 000 nəfəri hesabı ilə ali təhsili mütəxəssislərin sayı

Əmək qabiliyyətli əhalinin hər 10 000 nəfəri hesabı ilə peşə təhsilinə malik kadrların sayı

Əhalinin hər 10 000 nəfəri hesabı ali təhsil müəssisələrinə daxil olan abituryentlərin sayı

Əhalinin hər 10 000 nəfəri hesabı ilə ali təhsil müəssisələrini bitirən məzunların sayı

Əhalinin hər 10 000 nəfərinə düşən həkimlərin sayı

Əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən minik avtomobili sayı

Əhalinin hər nəfərinə düşən bank depozitlərinin məbləği

Əhalinin hər nəfəri hesabı ilə elektrik enerjisi istehlakı

Yüksək standartlara malik otellərin yataq tutumu

İl ərzində 1  milyon dollardan çox ixracatı olan müəssisələrin sayı

İSO 500 Böyük Sənaye Təşkilatının reytinqinə daxil olan müəssisələrin sayı

Son 5  ildə qeydiyyata alınan patentlərin sayı

Son 5 ildə qeydiyyata alınan məhsul markalarının sayı

Büdcəyə alınan vergi məbləği və adambaşına məbləği

İxracın həcmi və ölkənin ümimi ixracında payı

Sənayenin istehlak etdiyi elektrik enerjisinin miqdarı

Son 5 ildə faktiki fəaliyyət göstrən şirkətlərin say dinamikası

Son 5 ildə bağlanan şirkətlərin say dinamikası

Regiona qoyulan investisiyaların həcmi, artım dinamikası və ölkə üzrə sərmayələrdə payı

Xarici bazara çıxan firmaların sayı

Əmək müqaviləsi əsasında çalışan işçilərin bütün iqtisadi fəal əhaliyə nisbəti

Qeyri-aqrar sahədə çalışan işçilərin bütün bütün iqtisadi fəal əhaliyə nisbəti  

Genişzolaqlı internetlə əhatə səviyyəsi

Hər 100 ev təsərrüfatəna düşən ev telfonlarının sayı 

Ərazinin hər kvadratkm-ə düşən yol

Hər 100 ailəyə düşən minik avtomobilıərinin sayı

Hər 100 mənzil hesabı ilə mərkəzləşmiş su təminatı səviyyəsi

Hər 100 mənzil hesabı ilə təbii qazla təminat səviyyəsi

Amma məsələ təkcə bu cür keyhiyyətli hesabat hazırlanmaması ilə də bitmir. Ölkədə regional inkişafı təmin etmək üçün zəruri institusional yanaşma mövcud deyil. Söhbət hansı çatışmazlıqlardan gedir?

1) Hər bir regionun spesifik xaraktersitikasını nəzərə alan regional inkişaf proqramları mpvcud deyil. Bu gün bütün ölkənin regionlarını bir araya gətirən 5 illik proqramlar dünya təcrübəsində mövcud olan "proqram" anlayışının tələblərinə cavab vermir. Heç bir regionun problemləri, inkişafına mane olna amillər, regionların zəif-güclü tərflərinin, rəqabət qabliyyətliliyini analiz edən yanaşma, tələb olunan resursların həcmi əks olunmayıb. Məsələn, region ölkələrindən Türkiyə və Gürcüstanda həm milli səviyyədə regional inkişaf strategiyası, həm də hər bir bölgə üzrə spesifik bölgə inkişafı planı hazırlanıb;

2) Regional inkişafa səlahiyyətli olan əsas institutlar mövcud deyil (Regional İnkişaf Nazirliyi, Regional İnkişaf Fondu, yerli inkişafa bilavasitə məsuliyyət daşıyan, inzibati və maliyyə muxtariyyətinə malik yerli özünüidarə). Məsələn, qonuşu Gürcüstanda Regional İnkişaf Nazirliyi, Bələdiyyə İnkişaf Fondu və Dağ İcmalarının İnkişafı Fondu fəaliyyət göstərir. Oxşar təcrübə qonşu Türkiyədə də var.

3) "Problemli" və ya "əlverişsiz imkana malik" bölgələrə spesifik yanaşmanı nəzərdə tutan hüquqi mexanizmlər mövcud deyil. Bu mexanizm Avropa Birliyinin xüsusi önəm verdiyi yanaşmadır. Həmin yanşamaya görə, regional məhsulun adambaşına həcmi ölkə üzrə ÜDM-nin adambaşına həcminin 75%-dən az olan bölgələr depressiv (geridə qalmış və ya problemli) bölgələr hesab edilir və onlara münasibətdə differensial investisiya, vergi və büdcə dəstəyi siyasəti işlənib hazırlanır. Azərbaycanda ümumiyyətlə iqtisadi baxımdan zəif inkişaf etmiş yaxud problemli bölgə, belə bölgələrin müəyyən edilməsi üçün meyarlar, prinsiplər mövcud deyil. Eyni zamanda, coğrafi baxımdan əlverişsiz və üstün inkişaf etdirilməli olan bölgələrə də münasibətdə anoloji siyasət yanaşması mövcud deyil. Halbuki hazırda Azərbaycanda bütün bölgələr üzrə adambaşına məhsul buraxılışının həcmi orta ölkə üzrə göstəricinin hətta 50%-nə çatmır və bu meyara görə, bizdə Bakıdankənar bütün ərazilər Avropa ölşüləri ilə "problemli" sayılmalıdır.  

Gürcüstanda “Dağlıq ərazilərin inkişafı haqda” Qanun var. Həmin qanun məşğul əhalinin maaşlarına, pensiya və sosil müavinətlərə, hökumətin ayırdığı sərmayələrə yüksəldici əmsalların tətbiqini, əhalinin həmin ərazidə məskunlaşmaya marağının artırılması üçn daha keyfiyyətli infrastrukturun yaradılmasının əsas prioritet seçilməsinı nəzərdə tutur.