Pensiya yaşı artsın, artmasın?

Azərbaycanda pensiya yaşı kişilər üçün 63, qadınlar üçün 60-dır. Dünya ölkələri ilə müqayisə etsək, bu, çox aşağı göstərici deyil. Avstriya, Belçika, Almaniya və Danimarkada pensiya zamanı həm qadınlar, həm də kişilər üçün 65 yaş, Britaniyada kişilər üçün 65, qadınlar üçün 60 yaş müəyyən edilib.

Pensiya vaxtı Gürcüstanda kişilər üçün 65, qadınlar üçün 60, Belarusda kişilər üçün 60, qadınlar üçün 55, Qazaxıstanda kişilər üçün 63, qadınlar üçün 58, Latviyada həm qadınlar, həm də kişilər üçün 62 yaşdır.

Doğrudur, dünyada pensiya yaşının artımı tendensiyası da var. Məsələn, Almaniya və Danimarka 2016-cı ilin yanvarından yaşı hər iki cins üzrə 67-yə qaldırmağı planlayır. Bəzi Qərb ölkələri hətta 2020-ci ildən pensiya yaşını tədricən 70 yaşa yüksəltməyi düşünür.

Pensiya yaşının səviyyəsi iki amildən asılıdır.

Birincisi demoqrafik amildir, yəni insanlar nə dərəcədə uzunömürlüdür. Pensiyaya çıxdıqdan sonra insanların orta yaşam müddəti üzrə dünyada qəbul edilmiş zaman 12 ildir (144 ay). BMT-nin hesablamasına görə, Azərbaycanda doğulanda gözlənilən orta ömür uzunluğu göstəricisi 70 yaş ətrafındadır. Norveç, İsveç, Almaniya, Yaponiya kimi ölkələrdə isə həmin göstərici 80-83 yaş intervalında dəyişir. Orta ömür müddətləri arasındakı fərq pensiya yaşları arasında da fərqin olmasını zəruri edir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə insanların 65-70 faizi 70 yaşdan, ən azı 50 faizi isə 75 yaşdan sonra ölür. Bu isə o deməkdir ki, ən azı iki pensiyaçıdan biri orta yaşama müddəti göstəricisinə uyğun tam yaşayır və dövlətdən pensiyasını alır.

Bəs bizdə vəziyyət necədir? Rəsmi statistik məlumatlar göstərir ki, bizdə müəyyən yaş qrupuna çatmış insanların ən yaxşı halda 50 faizi 70 yaşa çataraq pensiya alır. Hazırda 65-69 yaş qrupunda olan vətəndaşlarımız 1946-1950-ci ildə doğulan şəxslərdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, həmin illərdə ölkəmizdə 395 min nəfər doğulub. Hazırda isə 65-69 yaş qrupuna aid cəmi 190 min nəfər, yəni bu yaş qrupu üzrə bütün doğulanların cəmi 48 faizi qədər əhali var.

İnkişaf etmiş ölkələrdə 65 yaşından yuxarı əhalinin sayı həddən artıq çoxdur və hökumətlər üçün pensiya yaşının artırılması qaçılmazdır. Məsələn, İsveçin əhalisi Azərbaycanın əhalisi qədərdir – 9,6 milyon nəfər. Amma İsveçdə 65 yaşdan yuxarı 1,9 milyon nəfər, Azərbaycanda isə cəmi 550 min nəfər ahıl vətəndaş var. Eyni əhali sayına malik ölkədə milli hökumətlərin pensiya verdiyi ahıl insanların sayı arasında 4 dəfə fərq var. Üstəlik, İsveçdə orta pensiyanın məbləği bizdəkindən azı 10 dəfə çoxdur.

Ümumiyyətlə, hazırda Qərb ölkələrində əhalinin hər 5-6 nəfərindən biri 65 və yuxarı yaşda insanlardır. Bu, pensiya sistemlərinin maliyyə yükü arasındakı fərqi də ifadə edir. Kobud desək, bizim sistemin yükü 1 tondur, Qərb pensiya sisteminin yükü 20 ton.

Pensiya yaşının səviyyəsi sosial-demoqrafik amildən də asılıdır. Bu amilin özünə də 2 mühüm faktor təsir edir:

1) Pensiya fondunun maliyyə potensialının dayanıqlılığı. Bu, fondun maliyyə mənbələrinin nə dərəcədə diversifikasiya olunmasından, dövlət transfertlərindən asılılıq səviyyəsindən asılıdır. Reallıq budur ki, Azərbaycanın Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun az qala yarısı dövlət sektoruna bağlıdır. Bura həm təsərrüfat hesablı dövlət müəssisələrinin, həm büdcə təşkilatlarının məcburi ayırmaları, həm də dövlət büdcəsindən fonda transfertlər aiddir. Özəl sektor fondun maliyyə resurslarının ən yaxşı halda yarısını formalaşdırır. Halbuki pensiya hüququ qazanan insanların təxminən 80 faizi özəl sektordan, cəmi 20 faizi dövlət sektorundan təqaüdə çıxır.

2) Faktiki sosial ayırma edənlərin pensiyaçılara nisbəti. Hazırda Azərbaycanda az qala 1 nəfər məcburi sosial ayırma ödəyicisinə 1 nəfər pensiyaçı düşür. Halbuki ayrı-ayrı inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 3-4 intervalında dəyişir. Əsas səbəb Azərbaycanda gizli məşğulluğun səviyyəsinin yüksək olmasıdır. Məsələn, bizdə məşğul əhalinin cəmi 33-34 faizi əmək müqaviləsi əsasında çalışır, az qala 50-55 faiz işçi qüvvəsi isə özünəməşğul əhali statusu ilə qeydiyyatsız çalışır. Qərb ölkələrində isə məşğul əhalinin 85-90 faizinin əmək müqaviləsi olur.

Çox güman ki, Azərbaycan hökumətini pensiya yaşını artırmaq barədə araşdırmalara sonuncu amil — sosial-iqtisadi faktor məcbur edir. Amma istənilən halda hökumət yuxarıda sadalanan müqayisəli demoqrafik faktları yaddan çıxarmamalıdır.