Dəyərsiz rubl: “gözüçıxmış qardaş”ın taleyi kimi gözləyir?

Bu ilin əvvəlindən dollar qarşısında az qala 2 dəfə dəyərsizləşən rublun taleyini ətrafdakı kiçik ölkələr diqqətlə izləyir. Xüsusilə də əmanət sahibi vətəndaşların və dövriyyədə sərmayəsi olan biznes adamlarının narahatlığı tam anlaşılandı. "Gözü çıxmış qardaşın" taleyini heç kimi yaşamaq istəmir. Amma reallıqda bu ölkələrin milli valyutasının rublla eyni taleni paylaşıb-paylaşmayacağını qiymətləndirmək üçün bir sıra əlamətləri diqqət yetirmək vacibdi. Söhbət ilk olaraq hansı şərtlərdən gedə bilər?

  

Birincisi, tədiyə balansında yüksək kəsirin olması. Hətta 2008-ci ilin maliyyə böhranında rus rublu xarici valyutalar qarşısında öz dəyərini qoruya bildi və 2008-ci ll ərzində ABŞ dolları 24-27 rubl intervalında dəyişdi. Çünki 2008-ci ilin 9 ayı ərzində Rusiyanın tədiyə balansı daha yaxşı göstəricilərə malik idi. Həmin dövrdə maliyyə balansında 93.3 milyard dollar mənfi saldo yarandığı halda, cari hesablar balansında 93 milyard dollar müsbət saldo qeydə alınmışdı. Halbuki 2014-cü ilin 9 ayında isə ödəmə balansının cari hesabında 52 milyad dollar müsbət saldo müqabilində maliyyə hesabının mənfi saldosu 80 milyard dollara çatıb.   

Müqayisə üçün deyim ki, Azərbaycanda 2014-cü ilin 9 ayının nəticələrinə görə, tədiyə balansının ümumi müsbət saldosu 5.4 milyard dollar təşkil edib. Bu isə bilavasitə yüksək neft gəlirləri hesabına ticarət balansında yaranan 15 milyard dollar müsbət saldo hesabına təmin olunub.

Amma burada bir zəruri qeydə ehtiyac var: tədiyə balansının valyuta bazarına real təsirlərini o zaman etibarlı şəkildə proqnozlaşdırmaq mümkündür ki, hökumət ölkədən çıxan bütün valyutanı və ölkəyə gələn bütün idxal mallarının (həmçinin xidmətlərinin) dəyərini çox dəqiq uçota alsın. Yəni qeyri-leqal valyuta və əmtəə dövriyyəsi şəraitində rəsmi tədiyyə balansı göstəriciləri əhəmiyyətini itirir. Məsələn, elə ölkələr var ki, tədiyyə balansında müsbət saldo qeydə alınır, amma Mərkəzi Bank milli valyutasını qorumaq üçün öz ehtiyatları ilə bazara müdaxilə edir. Bu halda bir ehtimal güclənir: ölkədən çıxan pulun həcmi tədiyyə balansının rəqəmlərində göstəriləndən çox ola bilər.

 

Ikinicisi, daxili əmanətlərdə milli valyutanın payının kəskin üstünlüyü. Xüsusilə də tədiyə balansında mənfi saldonun kəskin genişlənməsi və bazarda xarici valyuta qıtlığının meydana çıxması ilə əlaqədar daxili valyuta bazarında panika yarandığı şəraitdə milli valyuta ilə depozitlərin kəskin üstünlüyü riskləri daha da gücləndirir. Belə vaxtlarda çox az insan gözləmə mövqeyi tutur. Hamı əlindəki pulunun dəyərdən düşməməsi üçün yığımlarını daha etibarlı valyutalara transfer eləməyə çalışır. Məsələn, 2014-cü il noyabrın 1-nə olan məlumata görə, Rusiyada 28.2 trilyon rubl əmanət qeydə alınıb. Bunun 17.8 trilyon rublu əhalinin, 10.4 trilyon rublu hüquqi şəxslərin depozitləri olub. Ümümi depozitlərin 75%-ni rublla yığımlar təşil edib. Öz növbəsində əhali üzrə həmin göstərici 80% təşkil edib. Bu o  deməkdir ki, yığımda olan hər 100 rubldan 80 rublu xarici valyuta üçün potensial tələb formalaşdırır. Noyabrın 1-nə olan məzənnə ilə rublla depozitlərin ümumi həcmi 500 milyard dollar olub. İndi təsəvvür edin ki, bu qədər əmanətin çox yox, üçdə birinin (təxminən 165 milyard dollar) valyutaya çevrilməsini tələb etmək kifayət edirdi ki, tədiyyə balansında yüksək kəsirin yarandığı bir dövrdə rubl diz üstə çöksün – necə çökdü. Hələlik rublun ən çox dəyərsizləşdiyi son 40 gün haqda məlumatlar verilmir. Amma sentyabr-oktyabr ayları ərzində Rusiyada rublla əmanətlər 1.6 milyard dollar azalıb, valyuta ilə isə 1.1 milyard dollar artıb. Özü də nəzərə alq ki, Rusiyada MDB-nin digər ölkələri ilə müqayisədə adambaşına əhali əmanətləri də çox yüksəkdir. Məsələn, bu ölkədə noyabrın 1-nə olan məzənnə ilə hər vətəndaş hesabı ilə 3100 dollar əhali depoziti düşdüyü halda, Azərbaycanda həmin göstərici 900 dollar, Qazaxıstanda 1500 dollar ətrafındadı.  

Müqayisə üçün deyim ki, depozitlərin valyuta strukturu baxımından risk hazırkı şəraitdə Rusiya ilə müqayisədə Azərbaycanda kifayət qədər aşağıdır. Belə ki, 2014-cü il noyabrın 1-nə olan məlumata görə, əhali və müəssisə-təşkilatların ümumi depozitlərinin həcmi 14.7 milyard manat olub ki, onun da təxminən yarısı (7.4 milyard dollar) valyuta ilə banklarda yerləşdirilib. Öz növbəsində, hazırda Azərbaycanda hüquqi şəxslərin depozitlərinin 60%-ni xarici valyutalar təşkil edir. Bu fakt xarici valyutaların manata mənfi təsirini azaldan əsas amillərdən biridir. 

Nəhayət, o ölkələrdə ki, valyuta mənbələri diversifikasiya olunub, həmin ölkələrdə milli valyutanın qorunması çox mürəkkəb olur. Məsələn, əgər valyuta gəlirlərinin 96-97%-i hökumətin əlindədirsə, daxildə valyuta bazarında təklifi formalaşdıran tək oyunçu dövlətdirsə, tədiyyə balansının böyük həcmli müsbət saldosu şəraitində milli valyutanın taleyindən narahatlıq üçün ciddi əsas yoxdur. Amma məsələn, Çin kimi valyuta gəlirlərinin yarısından çoxunu özəl sektorun formalaşdırdığı ölkələrdə hökumətdən valyuta bazarını tənzimləmək, milli valyutanı qorumaq üçün yüksək peşəkarlıq tələb olunur. İndi Çinin Milli Bankı narahatlıq keçirir ki, özəl sektor ixrac gəlirlərinin xeyli hissəsini valyuta formasında kənarda saxlayaraq ölkədə satmağa tələsmir və milli valyutanı təzyiq altında saxlayır. Eyni vəziyyət ölkədən kənara sərmayə axınlarının çoxlu sayda oyunçu arasında paylanmasına da aiddir. Amma, məsələn Azərbaycandan xaricə SOCAR-ı çıxmaq şərtilə sərmayə ixrac edən müstəqil investorlar, xüsusilə də özəl sektor yoxdu. Fakitiki tədiyyə balansının məlumatları da göstərir ki, investiya və əmanət formasında sərmayə axınının azı 95%-i hökumətə məxsusdur. Yerdə qalan 5%-isə mənfəət neftinin satışından qazancları repatriasiya edən beynəlxalq neft konsorsiumuna aiddir.

Bəlkə paradoksal görünə bilər, zəif milli iqtisadiyyat şəraitində də milli valyutanın sabitliyini təmin eləmək çox rahatdı. Çünki zəif milli iqtisadiyyat məhdud tələbli və aşağı gəlirli iqtisadiyyatdı. Biznesin və əhalinin tələbi məhduddursa, onların xarici valyutaya tələbi də az olacaq. Biznes inkişafdadırsa, onun xaricdən iri həcmdə xammal, avadanlıq və texnologiya idxal etməyə, deməyə xarici valyutaya da tələbi çox olacaq. Biznes inkişafdadırsa, onun kreditlərə tələbi yüksək olacaq. Biznes daha etibarlı olsun deyə, xarici valyuta ilə kreditlərə üstünlük verdiyi şəraitdə, Mərkəzi Bankın kreditləşmə vasitəsilə pul emissiyası milli valyutanın hər vahidinin arxasında xarici valyuta tələb edir. Bu gün Rusiyada kreditlərin ÜDM-də payı 60%-ə çatdığı halda, Azərbaycanda 30% ətrafındadı. Deməli, Rusiyada kreditləşmə hesabına xarici valyutaya potensial tələb əmsalı bizdəkindən 2 dəfə yüksəkdi. Eyni arqumentlər əhaliyə də aiddir. Əhalinin gəlirləri nə qədər azdırsa, insanlar nə qədər yoxsuldursa, ailə təsərrüfatlarının xarici valyutaya tələb də az olur. Əksinə əhali varlıdırsa, onun bahalı idxal mallarına, xarici turizm xidmətlərinə, xaricdə əmlaka tələbatı yüksək olacaq. Rəsmi statistikaya görə, 2013-cü ildə Azərbaycanın idxalının təxminən 20%-ni dövlət ehtiyacları ilə bağlı malların, 35%-ni isə istehsal sahələrinin ehtiyacları ilə bağlı əmtəələrin idxalı təşkil edib. Bunları nəzərə almasaq, bilavasitə ailə təsərrüfatlarının istehlakına daxil olan istehlak mallarının adambaşına həcmi 450-500 dollar təşkil edir. İdxalın ümumi həcmini isə götürsək, adambaşına idxal Azərbaycanda cəmi 1 000 dollar təşkil edir. Halbuki, məsələn, Estoniya kimi kiçik iqtisadiyyata malik ölkədə adambaşına idxal 10 000 dollardan çoxdu. Bu o deməkdir ki, Estoniya iqtisadiyyatının əhalinin hər nəfəri hesabı ilə idxalı təmin etmək üçün xarici valyuta ehtiyacları Azərbaycandan 10 dəfə çoxdur.  

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Rusiyada adambaşına bank əmanətlərinin həcmi Azərbaycandan 3.5 dəfə yüksəkdir. Bu, əhalinin gəlirləri arasında nisbətdən irəli gəlir. Məsələn, Rusiyada iqtisadiyyat üzrə əmək haqqı xərclərinin ÜDM-də payı 50% ətrafında olduğu halda Azərbaycanda həmin göstərici 20% təşkil edir. Şübhəsiz, iqtisadiyatda əlavə dəyər hesabına formalaşan gəlirlərin səviyyəsi nə qədər yüksək olursa, həmin gəlirlərin miqyasına uyğun xarici valyuta kütləsinə də ehtiyac bir o qədər yüksək olur. Çünki gəlirlər milli valyuta ilə formalaşsa da, onların xarici valyutaya çevrilərək xərclənməyəcəyinə zəmanət yoxdur. Bu gəlirlər valyutaya çevrilərək xaricdən avtomobil də idxal edə, əmanətə də çevrilə bilər, və ya xaricdə turizm xidmətləri də əldə bilər.

Bəlkə də izahlar bir qədər uzun və yorucu oldu. Amma bu qeydlərin yekun izahı budur: bütövlükdə iqtisadiyyatın özünü bir tərəfi debet, o biri tərəfi kredit olan tədiyə balansı kimi təsəvvür edin. Debet tərəfdə məhdud tələbata malik əhali və biznes sektorunun əlindəki məhdud manat kütləsi, kredit tərəfdə isə zəngin hökumətin əlindəki nəhəng xarici valyuta qazancları. Balansın kredit tərəfi debet tərəfindən yüksək qaldıqca milli valyutanın kəskin dəyərsizləşməsi ehtimalı azdır. Nisbətin dəyişməsindən asılı olaraq ehtimallar da dəyişir.    

Azərbaycanın xarici ticarət statistikası: “güzgü statistikası”na güzgü tutan rəqəmlər

Uzun illər hökumətdə yüksək vəzifə tutan, bir müddət əvvəl ictimai birlik yaradaraq vətəndaş cəmiyyəti sektoruna gələn eks məmur xaricdən gələn malların xeyli hissəsinin Azərbaycan gömrük sistemində qeydiyyata alınmaması ilə bağlı vətəndaş cəmiyyətinin səsləndirdiyi məlumatları şübhə altına alır. Şübhlərini də belə arqumentləşdirir ki, mediaya açıqlanan təhlildə mücərrəd “ticarət tərəfdaşları” anlıyışından istifadə etmək əvəzinə hər bir ticarət tərəfdaşının adı qeyd olunmaqla məlumatlar onların hər biri üzrə ayrıca göstərilməli, Azərbaycan 150 ölkə ilə ticarət tərəfdaşı olduğu halda təkcə 15 ölkənin məlumatlarından istifadə olunmamalı, fərqlərin olduğunu təsdiqləyən mənbələr dəqiq göstərilməli idi.     

Bu polemika ilə bağlı yazacağım tamam başqa bir məqam var. Keçmiş nazir bildirir ki, “güzgü statistkası” metodu ilə idxalın vəziyyətini yoxlmaq QHT-nin imkanı xaricindədi. Niyə, nə səbəbə bu üsul tətbiq etmək mümkün deyil ki? Bu üsul qarşılıqlı ticarət edən tərəfdaş dövlətlərin gömrük statistikasına dair məlumatların tutuşdurulmasını tələb edir. Əgər səhih məlumatlar əldə etmək imkanı varsa, çox da mürəkkəb olmayan, mürəkkəb iqtisadi modellərin qurulmasını tələb etməyən bu metodu tətbiq etmək nədən peşəkar QHT-lər üçün problem olsun ki?

İqtisadi analiz faktlar olanda dəyərli, faydalı və inandırıcıdı. Faktlar onu deyir ki, Azərbaycanda idxalın rəsmi qeydə alınan həcmi dünya ölklərindən bizə ixrac olunan və həmin ölkələrdə rəsmi qeydə alınan məbləğdən azdır – özü də xeyli azdır. Bu faktı təsdiqləyən mötəbər mənbələrə inanaq, yoxsa “belə şey mümkün deyil” deyən faktsız çağrışa? Əlbəttə, fakta inanmalıyıq. Əslində mübahisəyə səbəb olan araşdırmaya müəlliflik edən İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi çoxsaylı mənblər göstərib və həmin sıraya tədqiqata cəlb ounan ölkələrin səfirlikləri, Dünya Ticarət Təşkilatı, Dünya Gömrük Təşkilatı, Avropa Birliyi, UN Comtrade, “Eurostat”, İƏİT, BVF, MDB Statistika Komitəsi, Gömrük Birliyi, Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi aid edilb.

Bəlkə indi media təmsilçiləri, lap elə QHT-nin araşdırmalarına şübhə edən keçmiş nazir üçün sadəcə kompüterin qarşısında oturub tədiqatdakı məlumatların hamısının bir yerdə səhihliyini təftiş eləmək çox çətin görünə bilər. Amma mən özüm də daima “güzgü statistikası” metodu əsasında məlumatların tutuşdurulmasını, ölkəmizin idxaldan real asılılıq vəziyyətinin izlənilməsini daima diqqətdə saxlayıram. Bu baxımdan daima istifadə etdiyim, beynəlxalq statusu olan mötəbər, istifadəsi hamı üçün rahat və sadə olan bir mənbə deyəcəm, bu mənbə  qeydiyyatsız idxalın həcminin kifayət qədər böyük olduğunu təsdiqləyir. Söhbət http://unctad.org/en/Pages/Home.aspx adlı informasiya mənbəyindən gedir. Bu sayt bilavasitə BMT-yə aid informasiya bazasıdı. UNCTAD abberviaturasının açılışı da belədir United Nations Conference on Trade and Development – Ticarət və İnkişaf üzrə BMT Konfransı. Azərbaycan da bu Konfransa üzv olan ölkələr sırasındadı. Deməli, bu saytda bütün hökumətlərin rəsmi məlumatlar əsasında ölkələrin bir-biri ilə qarşlıqlı ticarət əlaqələri tam əks olunub. Özü də bu baza təkcə idxal-ixrac əməliyyatlarının ümumi həcmini deyil, əmtəə-mal qrupları üzrə tutuşdurmalar aparmağa imkan verir. 2013-cü ildə 22 ölkənin məlumatlarını bizim gömrük statistikasının məlumatları ilə tutuşdurdum və maraqlı nəticələr alındı. Əvvəla deyim ki, niyə 150 ölkə yox, 22 ölkə. Çünki ötən il bu 22 ölkə bizim rəsmi idxalımızın 90%-ni və ya təxminən təşkil 9.6 milyard dollarını təmin edib. Yerdə qalan 130-dək ölkənin hər birinə isə orta hesabla heç 10 milyon dollar da düşmür. Başqa sözlə, bütün idxal həcminin 90%-ni baza kimi götürüb araşdırmaq mənzərəni tam aydınlaşdırmaq üçün yetərlidi. Söhbət hansı ölkələrdən gedir: Belorus, Qazaxıstan, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Türkiyə, Almanya, ABŞ, Avstriya, BƏƏ, Cənubi Koreya, Çexiya, CAR, Braziliya, Böyük Britaniya, Çin, Fransa, İran, İsveçrə, İtaliya, Yaponiya və Niderland. UNCTAD-ın məlumatına əsasən, 2013-cü ildə bu ölkələrdən Azərbaycana ümumi ixrac 14.7 milyard dollar təşkil edib. Bizim statistika isə həmin məbləği 5.1 milyard dollar az – 9.6 milyard dollar göstərib. Adıçəkilən 22 ölkədən başqa yerdə qalan bütün başqa ölkələr üzrə idxalı bizim statistika 1 milyard dollar,  UNCTAD isə həmin ölkələrin ixrac məlumatına əsasən bu məbləğin 2 milyard dollar təşkil etdiyini göstərir. Ümumilikdə  UNCTAD-ın məlumatı ilə bizim rəsmi statistikanın məlumatı arasıda fərq 5.7 milyard və ya 35% təşkil edir – Azərbaycan gömrüyü ümumi idxalın 10.7 milyard dollar, UNCTAD isə biz ixracın 16.4 milyard dollar olduğunu göstərir. Bəzi ölkələrlə ticarət əməliyyatlarımızda  bu fərq həddən artıq böyükdü. Məsələn, Türkiyə və Rusiya ilə fərq 2 dəfədir. Bəzi ölklər üzrə fərq kifayət qədər azdı. Məsələn, Böyük Britaniya ilə ticarət əməliyyatlarımızda  bu fərq 8%,  İran üzrə 9% təşkil edir. Umumiyyətlə 2 mənbə arasında yaranan 5.7 milyard dollar fərqin 3 milyard dollar Türkiyə və Rusiyanın payına düşür. 

İstər metodoloji, istərsə beynəlxalq təcrübə baxımından beynəlxaql ticarətdə bu cür kənarlaşma mümkündü. Amma beynəlxaql maliyyə təşkilatlarının yanaşmasına görə, bu fərq bir sıra obyektiv faktorlar səbəbindən təxminən 15% ətrafında ola bilər. Məsələn, bu standartdan yanaşsaq, UNCTAD-ın məlumatında Azərbaycan üzrə qeyd olunan 16.4 milyard dollar ixrac bizim gömrükdə təxminən 14 milyard dollar səviyyəsində qeydə alınmış olsa idi, bu tam normal olardı. Amma indiki halda yolverilən 15%-lik kənarlaşmadan əlavə təxminən 3.2 milyard dollarlıq fərqdən söhbət gedir. Azərbaycanda vergi güzəşti tətbiq olunmayan əmtəələri nəzərə almasaq, idxal malları üçün orta vergi yükü (bura ƏDV, bəzi məhsular üzrə aksiz vergisi, idxal rüsumu və idxal-gömrük rəsmiləşdirilməsi ilə bağlı haqlar  daxildir) 30%-dən az deyil. Yəni, əgər gerçəkdə 3 milyad dollardan artıq əmtəəni qeydiyyatsız ölkəyə daxil olduğu rəsmi təsdiqlənərsə, bu büdcəyə təxminən 1 milyard dolların ödənilməməsi demək olardı. Nəzərə alın ki, hazırda gömrük sistemi dövlət büdcəsinə elə 1.5 milyard dollar ödəyir.       

Beynəlxaql təşkilatların xarici ticarət üçün yolverilən kənarlaşma üçün səbəb göstərdikləri amillər müxtəlifdir. Məsələn, malların FOB və ya CİF qiymət şərtilə rəsmilləşdirilməsi fərqi yaradan əsas səbəblərdən biridir. Bu qiymət şərtləri arasınad fərq nəql və sığorta xərclərinin həcminə bərabərdir. CİF (Cost, Insurance and Freight) malın təyinat yerinə çatdırılması ilə bağlı xərclərlə birgə formalaşan qiymətdir. FOB (Free On Board) isə ixracatçı ölkənin sərhədindən çıxana qədər nəzərə alına qiymətdir.

Kənarlaşmanın başqa səbəbləri də var. Məsələn, bəzi ölkələrədə fiziki şəxslərin kiçik dəyərli mallar idxal zamanı qeydə alınmır, amma ixrac ölkəsində onun dəyəri rəsmiləşdirilir. Yaxud, malın çıxma tarixi çatma tarixindən fərqli olur. Dekabrın son günlərində ixrac olunan mal ixracatçı ölkədə köhnə ildə qeydiyyata alınır, idxalatçı ölkədə təzə ildə rəsmiləşdirilir.

Nəhayət başqa bir səbəb, valyuta məzənnəsi ilə bağlı yarana bilər. Belə ki, xarici ticarət predmeti olan malı olkənin valyutasına uyğun olaraq qiymətləndirərkən muxtəlif məzənnələrdən istifadə olunur, məzənnə dəyişikliyi də fərq yaradır.          

Amma qeyd olunduğu kimi, bütün hallarda bütün obyektiv faktorlar hesabına yolverilən kənarlaşma 15%-i ötməməlidi. Hətta Beynəlxalq Valyuta Fondu CİF-FOB fərqinə görə mümkün kənarlaşma üçün maksimum həddi 6% götürür.  

UNCTAD-ın bazası əsasında bir sıra ölkələr üzrə də oxşar qiymətləndirmə apardım. Və inkişaf etmiş ölkələrdə fərqin 5-10% həddini ötməməsi beynəlxalq təşkilatların “yolverilən kənarlaşma” göstəricisilə bağlı standartınının kifayət qədər əsaslandırılmış olduğunu göstərir.  Məsələn, ABŞ daxili statistikası 2013-cü ildə bu ölkənin idxalının 2.328 trilyon dollar, UNCTAD isə ixrac ölkələrinin məlumatına əsasən 2.209 trilyon dollar olduğunu göstərir. Fərq 5%-di. Böyük Britaniya üzrə fərq 2.7% (müvafiq olaraq 655.7 milyard dollar və 673.1 milyard dollar), Norveç üzrə fərq 1.3% (müvafiq olaraq 88.3 milyard dollar və  89.8 milyard dollar),  Polşa üzrə fərq 6.4% (müvafiq olaraq 201.8 milyard dollar və 215.4 milyard dollar), Fransa üzrə fərq 3.4% (müvafiq olaraq 668.6 milyard dollar və 691.7milyard dollar), Almaniya üzrə fərq 4.5% (müvafiq olaraq 1.141 trilyon dollar və 1194 trilyon dollar) təşkil edib.

Müqayisə və nəticə çıxarmaq üçün yaxşı məlumat bazasıdı. Amma bu mənbənin də mötəbərliyi şübhə altına alınsa, onda heç...