Banklar əvvəl
mənzil tikənlərə kredit verirlər, sonra həmin mənzil alan müştərilərə.
Nəticədə tikinti və əmlak
sektoru banklar kreditləşməsində piroritet rol qazanır. Bir məsələ dəqiqdir
ki, bank sektorunun dayanıqlı inkişafı real sektorun inkişafından, ilk növbədə
yüksək əlavə dəyər, geniş məşğulluq və ixrac imkanları yaradan istehsal və
xidmət sahələrinin davamlı inkişafından keçir.
Aydındır ki, indi bankların
kreditləşmə prioritetlərində müşahidə olunan meyllər onların könüllü seçimi
deyil və bu reallıqda onları günahlandırmaq çətindir. 2015-2016-cı ilə sektorda
baş verən proseslər, aktivlərin kəskin azalması, resurs bazasının sürətlə
daralması, cəlb olunan resursların kəskin bahalanması və zərərin artması
fonunda banklar hara olsa "para satıb para qazanmağa" məhkumdurlar. Problem
bank resurslarına tələbi kəskin azalan, azad və rəqabətli biznes mühiti tapa
bilməyən, monopol oyunçuların, kötəkli məmurların çərçivələrini aşa bilməyən
real sektordadı.
Faktlara baxın, özünüz nəticə
çıxarın:
2013-2016-cı illərdə tikinti sektorunun bank
kreditlərində payı 12-15% intervalında olub. Aydın məsələdir ki, tikinti
sektoruna gedən kreditlərin əsas hissəsi mənzil tikintisi ilə bağlı olub.
2017-ci ildə həmin göstəricidə kəskin azalma baş verib - tikinti sektoruna
kreditlər cəmi kreditlərin 4.6%-ni təşkil edib. Əvəzində nə baş verib?
Bankların daşınmaz əmlakın tikintisi və alınması (ipoteka da daxil olmaqla)
məqsədlilə əhaliyə (ev təsərrüfatlarına) verdiyi kreditlərin ümimi
kreditləşmədə payı 14.3%-ə yüksəlib. Halbuki 2012-2015-ci illərdə həmin
göstrici 5-7%-dən çox olmamışdı, 2016-cı ildə 10%-ə çatmışdı. Ev təsərrüfatlarına ayrılan bütün krditlərin 37%-i daşınmaz əmlak alqısı və tikintisi ilə bağlı olub.
Bir maraqlı məqamı da deyim:
2005-2014-cü illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatında daxili tələbi ev
təsərrüfatlarının istehlakından çox nəhəng pullarından qaynaqlanan investisiyalar (əsasın mənzil sektoruna və
infrastruktura qoyulan) formalaşdırmışdır. 2015-201-ci illərdə
neftə bağlı olan investisiya imkanları tükənən kimi artım mənbəyi də kəsildi və
bəlli oluğu kimi iqtisadi artım da dayandı. Analizlər göstərir ki, dövlət
iqtisadiyyatının və resusrlarının hökmran olduğu iqtisadiyyatda hökumət artımı
hansı amil hesabına, tələbi hansı mənbə hesabına stimullaşdırmaq yolu seçirsə,
bank sektoru da həmin tələblərə uyğun öz strategiyasını qurmağa məhkum olur.
İndi 2018-də hökumət yenə də
"genşmiqyası tikinti modeli" ilə iqtisadi artımı təmin etmək yolu
seçib və bankların da davranışlarının bu modeldən kənara çıxa bilməyəcəyi
məlumdur. Yenə də nə qədər ki, neft pullarından qaynaqlanan yüksək investisiya
imlanları var, 2005-2014-cü ildə müşahidə etdiyimiz dayanıqsız iqtisadi sabit
sabitlik tendensiyasını qorumaq mümkün olacaq. Amma neftdən qaynaqlanan
investisiya imkanları məhduddur və sabit deyil.
Bütün bəyanatlara, qəbul edilən
xəritə və proqramlara rəğmən, əgər 4-5 ildə "məmur iqtisadiyyatı"nın
miqyası kiçilmirsə, kiçik və orta sahibkarlar əsas oyunçuya, bankların əsas
müştərilərinə çevrilmirsə, deməli durum yenə risklidi - əsas da bank sektoru
üçün.