Yaxşı il necə olur?

2016-cı il özündən əvvəlki ilin davamı oldu. Ölkədə iqtisadi böhran daha da dərinləşdi, yoxsullar daha da yoxsullaşdı, hökumətin etiraf eləmədiyi işsizliyin real səviyyəsi bir az da yüksəldi, qiymətlər, xüsusən gündəlik tələbat mallarının qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə bahalandı. Büdcəmiz yenə ixtisar oldu, iqtisadiyyatımız bir az da kiçildi. Bank sektorunda böhran davam elədi, bankların az qala dörddə biri sıradan çıxdı, bank aktivləri 10%-dən çox azaldı, sektor üzrə yaranan zərərin həcmi 3 dəfədən çox genişləndi, bank kreditlərinin həcmi 25%-dək azaldı. Milli valyutamız il ərzində 20%-dək yenidən dəyər itirdi...

Hökumət islahatlarla bağlı bolluca vədlər verdi, xeyli sənədlər qəbul etdi. Amma gerçək islahat addımları atılmadı. Məsələn, mərkəzi hakimiyyət orqanlarının funksionlallığının yüksələdilməsi, onların fəaliyyətinin səmərəliyinin və şəffaflığının artırılması istiqamətində heç bir real addımlar atılmadı, yerlərdə icra hakimiyyətlərinin kötəkli hakimiyyəti yenə davam etdi, parlament keyfiyyətli və ədalətli qanunlar qəbul etməkdən daha çox ayrı-ayrı deputatların cəmiyyətin əsəblərini tarıma çəkən, toplumun mənfi emosiyalarını artıran çıxışları ilə yadda qaldı.

Ölkədə müstəqil təsisatların, vətəndaş özünüidarəetməsinə əsaslanan demokratik institutların, azad media və vətəndaş cəmiyyətinin bərpasına yönəlik effektiv addımların şahidi olmadıq. Ədalət simvolu olmalı olan məhkəmələrimiz yenə bizi sevindirmədi - siyasi baxışlarına görə həbsxanada olan dostlarımızdan 2016-da da ailələrinə qovuşa bilməyənlər oldu.

Hər kəsin öz hesab-kitabı var. Hərə ilə öz qiymətini verir - mənim üçün istər şəxsi, istər ictimai baxımdan 2016 uğursuz və ağır il oldu. İnsan bəzən səmərəsiz keçirdiyi 5-10 dəqiqəyə belə heyfslənir,  o ki ola 365 gün və ya 8760 saat ola. 

Min illərdir dünyanın dəyişməyən bir qanunu var - yer öz oxu ətrafında fırlandıqca təkcə təqvimi dəyişmir. Fırlandıqca fürsətlər və faciələri də əlində fırlayır. Fürsətlərdən ötrü can atan toplumlara fürsətlər, fürsətlərdən qaçanlara faciələr nəsib olur. Nə qədər ki, torpaq bütövlüyümüz yoxdu, yüz minlərlə insan əsirlikdəki doğma yurdların həsrətilə qovrulur, nə qədər ki, on minlərlə insan məhkəmələrdə axtardığı ədaləti tapa bilmir, nə qədər ki, yüz minlərrlə insan seçki qutusunda səs verdiyi gerçək adamı axtarır, amma tapa bilmir, nə qədər ki, yüz minlərlə insan məmləkətin gələcəyinə nikbin baxa bilmir, demək biz fürsətlərin tamamını qaçırmışıq. Yaxşı il dediyimiz il bax bu problemlərin öz həllini tapdığı il olacaq...   

2017-ci il gərgin il kimi gözləyirəm - həm siyasi, həm iqtisadi baxımdan. Siyasi gərginlik əsasən hakimiyyətdaxili ziddiyətlərin gərginləşməsi ilə bağlı olacaq. Pul və varidat üzərində bərqərar olan siyasi hakimiyyətlərdə kapitala çıxış kanallara məhdudlaşdıqca daxili qarşıdurmaların güclənməsi məntiqi proesdir.   

İqtisadi problemlərin dərinləşməsi ilk növbədə özünü əmlak bazarında, tikinti sektorunda, bank sferasında aşkar gəstərəcək. Manat ilboyu təzyiq altında olacaq. Hökumət valyuta öhdəliklərini icra etmək üçün imkanı çatan qədər ölkənin xarici borc yükünü artırmağa, Neft Fondunun aktivlərindən ən müxtəlif formada istifadə etməyə çalışacaq.   

İki inzibati ərazi vahidinin bazasında tibbi sığortanın tətbiqi ilə bağlı təşəbbüs müsbət addım olsa da, ciddi effekt gözləmirəm. Çünki tibbi sığorta sistemi o şəraitdə effekt verir ki, məşğul əhalinin ən azı 70-80%-i leqal çalışır, işsizlik səviyyəsi aşağıdır, işləyənlərin əmək haqqı elə səviyyədədir ki, tutulan sığorta haqları işçinin normal sığortasına, sağlamlığını qorumasına imkan verir. Bizdə bu sistemi əyalətlərdən tətbiq etməyə başladılar - o yerlərdə ki, məşğul əhalinin maksimum 25%-i leqal çalışır (əmək müqaviləsi var), məvaciblər isə həddən artıq aşağıdır. Amma yenə də bu addım 2016-cı ilin bəlkə də ən müsbət addımlarından biri oldu...

İli pessimist ovqatla başa vursam da, çoxlu sayda zəhmətsevər, ağıllı insanlarımıza baxanda ölkəmizin gələcəyi ilə bağlı bədgüman və ümidsiz hissələri özümdən xeyli uzaq tuta bilirəm.

Dəyərli dostlar, boş ümidlər və gərəksiz şükranlıqladan uzaq olmaqla daha gözəl bir il arsuzu ilə...

Dəngəsi pozulan balans

Mərkəzi Bank 2016-cı ilin 9 ayı üzrə tədiyyə balansına dair məlumatları açıqlayıb.

2 devalvasiya qərarının qəbul edildiyi 2015-ci ilə nisbətən 2016-cı ildə tədiyyə balansında gərginliyin xeyli azaldığı müşahidə edilsə də, ümumi balans yenə mənfidir. Amma ən pisi odur ki, əvvəlki illərdə bir qayda olaraq cari əməliyyatlar balansında müsbət, maliyyə hesabında kəsir müşahidə edilirdi. Məsələn, son 20 ildə ölkənin valyuta sistemi üçün ən gərgi il kimi yadda qalan 

2015-ci ildə 9 ayın nəticələrinə görə cari əməliyyatlar balansında 240.5 mln. dollarlıq profisit yarandığı halda, bu ilin eyni dövründə 1.113 mlrd. dollarlıq defisit qeydə alınıb.

Yaranan kəsiri nəzərə almasaq, cari hesablar balansında müşahidə edilən əsas meyllər kimi bunları qeyd etmək olar:

1)      Xarici ticarət balansının müsbət saldosu 5.3 mlrd. dollardan 2.9 mlrd. dollara enib. Bu qarşılıqlı xarici ticarət əməliyyatları nəticəsində ölkəyə daxil olan valyuta kütləsinin 2.4 mlrd. dollar azalması deməkdir;

2)      Xidmətlər balansının mənfi saldosu 3.4 mlrd. dollardan təxminən 2.3 mlrd. dollara enib. Bu o deməkdir ki, qarşılıqlı beynəlxalq xidmət əməliyyatlarının nəticəsi kimi ölkədən çıxan xarici valyuta kütləsinin 1.1 mlrd. dollar azalması deməkdir. Xidmət əməliyyatları ilə bağlı mənfi tendensiya budur ki, qeyri—rezidentlərə göstərilən nəqliyyat xidmətlərinin həcmi 300 mln. dollar azalaraq 824 mln. dollara enib. Müsbət tendensiya isə odur ki, əcnəbilərə göstərilən turizm xidmətlərinin həcmi 383 mln. dollar artaraq 2.055 mlrd. dollara yüksəlib. Amma azərbaycanlı turistlərin xarici ölkələrdə xərclədiyi vəsaitlərin həcmində kəskin azalma olmayıb – cəmi 84 mln. azalıb. Azərbaycan vətəndaşlarının turist kimi xarici ölkələrdə xərclədiyi vəsaitin həcmi 1.847 mlrd. dollar olub.  

3)      Tikinti xidmətləri üzrə mənfi saldo ötən ilə nisbətən 750 mln. dollar azalaraq 2.817 mlrd. dolardan 2.162 mlrd. dollara enib. Azərbaycan demək olar ki, tikinti xidmətləri ixrac etmir (cəmi 19.2 mln dollarlıq tikinti xidmətləri ixrac edilib), əsasən idxal edir. 2016-cı ilin 9 ayında bu xidmətlər üzrə idxalın ümumi həcmi 2.187 mlrd. dollar təşkil edib. Bu məbləğin 2.101 mlrd. dolları neft-qaz sektorunun hesabına baş verib.

4)      İlkin gəlirlər hesabında təxminən 1.8 mlrd. dollar defisit yaranıb və 2015-ci ilin 9 ayının  göstəricisilə təxminən eynidir. Bu hesab çərçivəsində Azərbaycandan 2.5 mlrd. dollar ödəniş edilib. Həmin məbləğin 1.791 mlrd.  dolları beynəlxalq neft-qaz konsorsiumlarına düşən xam neftin dəyəridir. Yerdə qalan 709 mln. dollar isə xaricilərə ödənən əmək haqqı və xarici kreditlərə görə faiz ödənişləridir. Təəssüf ki, Mərkəzi Bank bu mövqlərin hər biri üzrə məlumatları ayrıca təqdim etmir.

5)      Təkrar gəlirlər hesabı çərçivəsində Azərbaycana daxil olan pul köşürmələri 2 dəfəyədək azalaraq 927 mln. dollardan 470 mln. dollara enib. Məlum olduğu kimi bu vəsait əsasən miqrant kimi, həmçinin xidməti vəzifə ilə əlaqədar xarici ölkələrdə çalışan həmvətənlərimizin yaxınlarına göndərdiyi vəsaitlərdir.        

Maliyyə hesabı ilə bağlı göstəricilərə gəldikdə, ölkəyə birbaşa investisiyalar formasında 5.4 mlrd. dollar daxil olub. Həmin vəsaitin 4.3 mlrd. dolları neft-qaz sektoru ilə bağlı olub ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 700 mln. dollar azdır. Qeyri-neft sektoruna birbaşa sərmayələr isə 1.1 mlrd. dollar olub – 2015-ci ilin 9 ayına nisbətən 400 mln. dollar çoxdur.

Eyni zamanda, kredit və digər borcların ödənilməsi ilə bağlı 878 mln. dollar qeyri-rezidentlərə ödəniş həyata keçirilmişdi və bu əvvəlki ilə nisbətən 12 dəfə çoxdur. Depozitlər və nağd valyuta maddəsi üzrə ölkədən çıxan vəsaitərin həcmi 800 mln. dollardan bir qədər artıq olub. Halbuki 2015-ci ilin 9 ayında bu göstərici 5.5 mırd. dollara çatırdı.

Beləliklər, cari əməliyyatlar, kapital və maliyyə hesablarının yekunu olaraq 2016-cı ilin 9 ayında Azərbaycanın tədiyyə balansının ümumu saldosu mənfi 1.190 mlrd. dollar olub. Amma ötən il üzrə məcmu defisit 9.141 mlrd. dollar təşkil edib.

Göründüyü kimi, tədiyyə balansının mənfi saldosi 8 dəfəyədək azalsa da, valyuta bazarında gərginlik ötən ilə nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Heç şübhəsiz bunun başlıca səbəbi iqtisadiyyatın strukturunda, real sektorda, ölkənin maliyyə-bank sektorunda baş verən proseslər, xüsusilə Beynəlxalq Bank və iri dövlət şirkətlərinin daxili borclanmanın sürətlə genişlənməsi, iqtisadiyyatda əlavə dəyər yaratmayan maliyyə resurslarının yaratdığı təzyiq, milli valyuyata inamın sarsılması fonunda yüksək iqtisadiyyatda ifrat dollarlaşma kimi faktorlar həlledici rol oynayır.    

Daxili dövlət borclanmasının təhlükələri. Yaxud manat dolları necə "udur"?

Yazının sərlövhəsindəki sual qəribə görünə bilər. Amma bu bir reallıqdır: daxili borc resursları iqtisadiyyat üçün əlavə dəyər yaradanda, ixrac qabiliyyətli məhsul və xidmət istehsalına dəstək verəndə ölkəyə xarici valyuta gətirir. Daxili borc resursları əlavə dəyər yaratmayan, səmərəsiz layihələri dəstəkləyəndə isə iqtisadiyyatın min bir əziyyətlə qazandığı valyuta sərfətlərini istehlak edir. Yazıda bu mexanizmi sadə formada izah etməyə cəhd edilib...
Son zamanlar Azərbaycanın xarici dövlət borcunun artmasına, xüsusilə manatın dəyərdən düşməsindən sonra dollar ifadəsində ÜDM-də xarici borcların payının artmasına diqqət çəkilir.
Məsələn, 2014-cü ilin sonuna xarici borcun ÜDM-də payı 10% ətrafında idi, amma indi 20%-i ötür. BVF-nin proqnozuna görə, yaxın 2 ildə bu göstərici 40%-ə çatacaq.
Amma daxili borclar da sürətlə artır - 2014-cü ilin sonunda daxili borcun ÜDM-də payı cəmi 2.6% idi. Hazırda 13%-ə yüksəlib.
Gələn il artım davam edəcək - Dövlət Neft Şirkəti qaz təminatı ilə bağlı layihələr üçün 2017-ci ildə Mərkəzi Bankdan yenidən borc götürəcək. Hökumət isə Beynəlxalq Bankın problemli aktivlərinə görə, sonuncu tranş borcu Mərkəzi Bankdan götürəcək.
Hesablama Palatasının məlumatına görə, bu ilin ilk yarısnın yekunlarına görə dövlət daxili borcunun həcmi 7.3 milyard manata çatır. Həmin borclara isə “Aqrarkredit” QSC-nin hökumət adından Beynəlxalq Banka görə borclanması, “Azərbaycan Hava Yolları” QSC-nın, Dövlət Neft Şirkətinin, “Azəralüminium” ASC-nin və “Azərenerji” ASC-nin hökümət zəmanətilə Mərkəzi Bankdan almış olduğu kreditlər daxildir.
İlin 2-ci yarısı ilə bağlı məlumatlar hələlik açıqlanamdığı üçün Beynəlxalq Bank üçün götürülmüş 2-ci mərhələ borc həcmi bu statistikada yoxdur. Həmin statistikada Beynəlxalq Bank üçün alınmış yalnız 3 mlrd. manat borc məbləği əks olunub. Lakin "Aqrarkredit"in 10 mlrd. manat borc öhdəliiyi qeydiyyata alınıb - yəni əlavə olaraq 7 mlrd. manat da götürülməldir. Bu məbləği də nəzərə alsaq, 2017-ci iilin sonunda daxili dövlət bprcunun ÜDM-də payı 40%-ə çatacaq. Xüsusilə də ölkə iqtisadiyyatının böhran dövründə kifayət qədər yüksək göstəricidi - ÜDM-nin 40%-i qədər daxili dövlət borcu, 40%-i qədər isə xarici dövlət borcu...
Burda ən ciddi problem təkcə daxili borc həcminin sürətlə artması deyil. Daxili borcların necə və hansı məqsədlə istifadəsidi: hazırkı şəraitdə daxili dövlət borcları iqtisadiyyatda dəyər yaratmaq, real sektoru dəstəkləmək üçün emissiya olunmur. Xidmətlə məşğul olan iri dövlət şirkətlərinin səmərəsiz və qeyri-şəffaf idarəçiliyinin yaratdığı maliyyə resurslarına tələbi "çap maşını" ilə qarşılamağın iqtisadiyyat üçün sonu çox pis bitəcəyini indidən görmək elə də çətin deyil.
Borclanma (istər daxili, istər xarici) faydalıdır o halda ki, iqtisadiyyat üçün əlavə dəyərin yaradılmasını dəstəkləyir, yeni dəyərin yaradılmasında iştirak edir.
Sadə müqayisə: ixrac qabiliyyətli şirkət daxili borc resurslarının yaratdığı imkanlardan maksimum yararlanır, xaricə məhsul satır, ölkəyə valyuta gətirir. Nəticə belədi: Mərkəzi Bank vasitəsilə daxili borclanmaya gedən kommersiya banklarının kredit formasında real sektora yönəltdiyi manat əlavə dəyərin yaratmaqla (bu nümunədə ixrac vasitəsilə) ölkəyə xarici valyuta gətirmiş olur. Obrazlı deyilsə, bu halda manat "dollar istehsal" etmiş olur.
İkinici bir müqayisə: Mərkəzi Bankın emissiya elədiyi kreditlər Beynəlxalq Bankın, Neft Şirkətinin dəyər yaratmayan layihələrinə, məsələn, onların borclarının qaytarılmasına yönəlir. Belə şəraitdə manat nəinki "dollar istehsal" edir, əksinə ölkənin mövcud valyuta resurslarını udur. Bu isə arxasında istehsal dayanmayan izafi manat kütləsinin "dolları istehlak" prosesidir.
Beynəlxalq Bankın timsalında sonuncü nümunəni çox aydın görə bilərsiniz..

Terapiyasız şok...

Qaz və elektrik enerjisi tariflərinin kəskin artımı ölkədə sosial böhranı dərinləşdirəcək.
Hələ 2015-ci ilin əvvəllərində Dünya Bankının hesabatında qeyd edilirdi ki, Azərbaycnda 5% kiritik yoxsulluq və 28% təminatlı orta təbəqə arasında qalan 67%-lik əhali qrupu hər hansı daxili və ya xarici iqtisadi şoklar səbəbindən dərhal yoxsullar cərgəsinə düşə bilərlər Əksinə, hökumətin dayanıqlı sosial siyasət həyata keçirəcəyi tədqidə həmin qrup tədricən orta təbəqənin sırasını genişləndirə bilər.
Bizdə 1-ci variant baş verir: neft gəlirlərinin azalması fonunda iqtisadi böhran bir tərəfdən gəlirərin və iş yerlərinin itirilməsinə səbəb olur, o biri tərəfdən hökumətin əhalinin sürətlə yoxsullaşmasının qarşını ala biləcək sosial siyasəti mövcud deyil. Əvvəla, əmək qabiliyyətli insanları onların itirdiyi iş yerləri müqabilində çevik şəkildə alternativ iş yerləri yaratmaq gücündə olan iqtisadiyyat yoxdu. Bəyanatlarda, rəsmi statistikada olan xəyali iqtisadiyyatdan söhbət getmir, real həyatda bizim malik olduğumuz, yaramıza məlhəm qoya biləcək iqtisadiyyatdan söhbət gedir.
Başqa tərəfdən, sosial müdafiəsi bilavasitə hökumətdən asılı olan təxminən 2.5 milyon nəfərə yaxın insan var ki, sürətlə kiçilən büdcənin bu təbəqənin yaşayışının sürətl pisləşməsinin qarşısını almağa resursu yoxdur. Söhbət, 1.3 miyon nəfər pensiyaçıdan, 800 min nəfərə yaxın büdcə işçisindən, 200 min nəfərdən artıq yoxsulluq müavinəti alan insandan gedir.
Təkcə bir faktı xatırlatma kifayətdir ki, manatın 2 dəfə ucuzaşdığı, ən zəruri istehlak mallarının səbətinin 50%-dək bahalandığı son 2 ildə həmin bu çoxmilyonlu həssas təbəqənin büdcə hesabına gəlirləri cəmi 10% indeksasiya edilib.
Hökumət ölkədə yoxsulluğun miqyasının kütləvi genişlənməsinin qarşısını almağa nəinki hazır görünmür, əksinə qarşıdakı 4 il üçün açıqlanan və hər il üçün azalma ilə proqnozlaşdırılan büdcə göstəriciləri daha çox hökumətin yaranmış durum qarşısında əlacsızlığına işarədir. Məsələn, açıqlanan proqnozlara görə, 2020-ci ildə büdcə xərcləri 2016-cı ilin göstəricidindən azı 3 mlrd. manat az olacaq.
90-cı illərdə sosialist sisteminin bazar iqtisadiyyatına transformasiyası ilə bağlı "şok terapiyası" islahatları geniş yayılmışdı (buna qədər isə 80-ci illərin ortalarında Boliviya və İsrail bu siyasəti tətbiq etmişdi). Qiymətlərin liberallaşdırılması nəticəsində əhalinin üzləşdiyi şoka hökumət dövlətsizləşdirmə, pul kütləsinin kəskin azaldılması, özəl sektora geniş meydan verməklə cavab verirdi.
Bizdə isə indi şok var, amma terapiya yoxdu. Hökumət hətta nəhəng sərmayələr hesabına ayaqda saxlaya bilmədiyi, keyfiyyətli xidmətin elementar nümunələrini yarada bilmədiyi kommunal sektoru (qaz, elektrik, su, məişət tullantılarının daşınması, isitmə) məmur monopoliyasından çıxarıb konsessiya müqavilələri əsasında, şəffaf tenderlər vasitəsilə özəl sektora ötürməyə tələsmir. Hətta öz idarəçiliyində saxladığı şəraitdə belə, bu şirkətlərə korporativ idarəçilik prinsipləri gətirməyə, onların şəffaflğını təmin etməyə maraqlı görünmür.
İndi isə islahatlar çox gec görünür - vaxtı keçmiş, ağırlaşmış xəstəlik kimi...

Azərbaycanın ixrac bazarları: görünən və görünməyən tərəflər

Ölkənin xarici ticarətdə rəqabətqabiliyyətliliyini əks əks etdirən 4 vacib faktor var: ixracın artım dinamikası, ixracın əmtəələrə görə diversifikasiyası, ixracın coğrafiyasının diversifikasiyası, ixrac səbətinin keyfiyyət strukturu.

İxracın artım dinamikası - ixrac göstəricisi hər il artırsa, deməli dünyada ölkənin məhsullarına tələbat hər zaman var, bu məhsullar rəqabət apararaq başqa ölkələrin məhsullarını sıxışdırır, özünə yeni kanallar açır. Bu göstəriciyə görə hazırkı durumumuz necədir? 2015-cil ilin 9 ayında Azərbaycanın neftdənkənar ixracı 1.2 milyard dollar olmuşdu, bu ilin 9 ayında 887 milyon dollara enib. 313 milyon dollar və ya 26% azdır. Hətta bu azalmanı nəzərə almasaq belə, bu göstəriciyə görə vəziyyət ürəkaçan deyil. Çünki 2011-ci ildə qeyri-neft ixracı 1.2 milyard dollara yaxın idi. Yəni son 4 il ərzində qeyri-neft ixracı yeni məhsullar və satış bazarları hesabına genişlənə bilməmişdi. 2016-cı ildə isə əksinə kəskin azalma  müşahidə edilir.

Əmtəələrə görə diversifikasiya səviyyəsi. Beynəlxalq statistikaya görə 97 mal qrupu üzrə 10 mindən artıq əmtəə xarici ticarətin obyektidir. Ölkənin xarici ticarətində nə qədər çox əmtəə və mal qrupu iştirak edirsə və ayrı-ayrılıqda onların ümumi ixracda payı nə qədər az olursa, deməli əmtəə diversifikasiyasının səviyyəsi də yüksəkdir. Bu səviyyəni ölçmək üçün tədqiqatçılar Herfidahl indeksindən istifadə edirlər. Ölkənin ixracında daha çox sayda əmtəə qrupu proporsional payla iştirak etdikdə, Herfindahl indeksi "0"a daha çox yaxınlaşır, az sayda əmtəə daha yüksək payla iştirak etdikdə Herfindahl indeksi "1"ə yaxınlaşır. İxracda ən yüksək paya malik 10 məhsulun bazasında apardığımız hesablamalar göstərir ki, Azərbaycan üzrə ixracın konsentrasiyasını ölçən Herfindahl indeksi 0.78-ə bərabərdir və bu göstərici ixracın əmtəə mövqeyi üzrə diversifikasiyasının olmamasını göstərir.

İxracın coğrafi diversifikasiyası da mühüm göstəricidir. Ölkənin ixracı nə qədər geniş coğrafiyaya, həm də proporsional həcmdə yayılırsa, coğrafi difersifikasiyanın səviyyəsi də yüksək olur. Qeyri-neft məhsulları üzrə coğrafi konsentrasiyasını da Herfidahl düsturu əsasında hesabladıq və alınan rəqəm 0.40-dır. Bu nəticə onu göstərir ki, Azərbaycanın qeyri-neft məhsullarının coğrafi konsentrasiyası da yüksəkdir və həmin məhsullar özlərinə çox məhdud sayda ölkədə bazar tapa bilirlər. Doğrudan da 2015-cil ilin nəticələrinə görə, 1.450 milyard dollarlıq qeyri-neft ixracının 74.2%-i və ya 1.072 milyard dolları 5 ölkəyə gedib - Rusiya (26.4% pay), Əfqanıstan (17.1% pay), İraq (13% pay), Türkiyə (11% pay), İsveçrə (6.7% pay). Bir zəruri qeyd edim ki, İsveçrənin bu sıraya düşməsinin də səbəbi elə xammal ixracıdır - Gədəbəy qızıl yatağından istismar olunan məhsul külçə halında bu ölkəyə ixrac edilir.
Maraqlı bir müqayisəyə diqqət edin: Azərbaycan Latın Amerikası bazarına 2015-ci ildə cəmi 375 min dollarlıq məhsul ixrac edib, Amma Gürcüstan üzrə bu göstərici 100 dəfə çoxdur - 39 milyon dollar. Yaxud, Azərbaycan bütövlükdə Avropa qitəsinə 285 milyon dollar qeyri-neft məhsulu ixrac edib, Gürcüstan üzrə 700 milyon dollara yaxındır. Avropanın bir sıra regionlarına, məsələn, Baltik ölkələrinə Azərbaycan məhsulları demək olar ki, gedib çıxa bilmir. Ötən il regionun 3 ölkəsinə Azərbaycan cəmi 1.5 miıyon dollar əmtəə ixrac edə bilib (halbuki bu regiondan idxalımız 35 milyon dollara yaxın olub). Gürcüstanın isə həmin dövrdə Baltik regionuna ixracı 40 milyon dollara yaxın olub.
Hətta Gürcüstan MDB-dən imtina etsə belə, 2015-ci ildə bu bazara 850 milyon dolarlıq məhsul ixrac etmək imkanı qazandığı halda, Azərbaycanın neft və qeyri-neft ixracının cəmi 550 milyon dollar ətrafında olub.

Nəhayət, 4-cü göstərici ixrac səbətinin keyfiyyətidir. İxracda yüksək dəyərə malik əmtəələrin xüsusi çəkisi nə qədər yüksək olarsa, səbətin gəlirlilik səviyyəsi də yüksək olur. Tədqiqatçıları bununla bağlı ixrac səbətinin "EXPY" dəyərini hesablayır. Bu göstərici ixracın təkmilliyi ölçüsü (measure of export sophistication (EXPY) adlanır. İxrac səbətində daha yüksək məhsuldarlıq və gəlirlilik səviyyəsinə malik (tibb sənayesi, kosmik sənaye, rəqəmsal texnologi məhsullar, avtomobil sənayesi məhsulları) mallar üstünlük təşkil etdikcə, ixracın "EXPY" dəyəri daha yüksək olur.

Yaşıl tut yarpağı, bəyaz atlaz, göy dollar arzusunun simvolu - İpəkqurdu...

Hökumətin son aylar qəbul etdiyi qərarlarla subsidiya dəstəyi vermək istədiyi 3 sahədən biri baramaçılıqdı. Azərbaycanın tarixən bu sahədə təcrübəsi, istehsal infrastrukuru olan ölkədi. Sovetlər dönəmində 2 damazlıq ipəkçilik stansiyası, 7 barama zavodu hesabına ölkə keçmiş ittifaqın əsas xam ipək bazalarından biri olub.  

Lakin müstəqillikdən sonra bu fabriklərin hamısı faktiki olaraq  dayandı. Şəki ipək müəssisəsinə arada əcnəbi inestorlar gəldi, yerlilərdən də kimlərinsə dəstək verməsi ilə bağlı məlumatlar dolaşdı. Amma nəticə dəyişmədi və baramaçılıq bir sektor kimi sıradan çıxdı.

Hökumət yenidən sahəni dirçəldəcəyini deyir və barama istehsalçılarını həvəsləndirmək üçün subsidiya ayrılması ilə bağlı qərar da artıq rəsmiləşib. Müzakirə edilməli əsas sual budur: hazırkı rəqabət mühitində baramaçılığıın ölkə iqtisadiyyatı üçün faydalı bir sahə çevrilməsi üçün imkanlar nə dərəcədə genişdir. Baramaçılıq üzrə mütəxəssislər sahənin spesifik məsələlərini şərhə edə bilər. Məsələn, baramanın bəslənməsi üçün ənənəvi yemləmə üsullarının alternativi varmı, saxlanacaq qurdların damazlıq toxum bazası nə dərəcədə keyfiyyətlidir və mövcud baza hədəflənən barama istehsalını təmin etmək üçün yetərlidirmi, məhsuldarlığı artırmaq üçün hansı texnolji üsullar mövcuddurmu, ipəkqurdu xəstəlikləri ilə effektiv mübarizə imkanları, kadr potensialı varmı? Bu tip sualların cavablarını peşəkar baramaçıların və sahənin mütəxəssislərinin öhdəsinə buraxaq.

Lakin sektorun iqtisadi problemlərinə diqqət çəkmək, xüsusən sahənin rəqabətqabiliyyətliliyini dəyərlədirmək də çox önəmlidir. Dünya təcrübəsinin araşdırılması göstərir ki, iqtisadi baxımdan baramaçılıq pambıqçılıqdan daha gəlirli və daha az zəhmət tələb edən sektordur. Müxtəlif ölkələrlə ilə bağlı faktlara baxanda bunu daha əyani görmək olur.

Hazırda dünyada 850 min tona yaxın yaş barama istehsal edilir. Bu həcmdə baramadan hər il orta hesabla 130-140 min tona yaxın xam ipək emal edilir. Dünyada yaş baramanın təxminən 80%-ə qədərini və ya 650 min tonunu Çin istehsal edir. İlk üçlüyü Çinin ardınca Hindistan və Özbəkistan qapayır. Hindistanda 130, Özbəkistanda isə 30 min tona yaxın yaş barama istehsal edilir. Hazırda dünyada ümumilikdə 30 yaxın ölkədə barama istehsal mövcuddur.

Comtrade-in məlumatına görə, 2015-ci ildə dünya üzrə 200 tona yaxın təxminən 1.7 milyon dəyərində barama ixrac edilmişdir ki, bu da baramanın hər kq-nın orta ixrac qiymətinin 8.5 dollara yaxın olduğunu göstərir. Lakin ixrac olunun baramanın yaş və quruluğuna görə ixrac qiymələtləri fərqlənir. Məsələn, ötən il Qazaxıstan 111 min ton yaş barama ixrac edib və orta ixrac qiyməti 3.3 dollar olub. Lakin Çin 13.5 min ton quru barama ixrac edib və orta ixrac qiyməti 18 dollara yaxın olub. Hazırda dünyada 1 kq xam ipəyin alnması üçün orta hesabla 6.5-7 kq yaş barama, 3 kq-a yaxın quru barama istifadə edilir. Lakin ipəkqurdunun toxumunun və baramanın özünün keyfiyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı ölkələrdə məhsuldarlıq fərqlidir. Hazırrda barama istehsalı üzrə ixtisaslaşmış ölkələrdə 1 qutu baramanın ən aşağı məhsuldarlığı 20 kq, ən yüksək məhsuldarlığı 40 kq yaş baramadır. Bu o deməkdir ki, 1 qutu baramanın xam ipək çıxımı 2.5-3 kiloqramdan 7 kq-a qədər dəyişir.

Rəsmi məlumata görə, Azərbaycanda yaş barama istehsalı hazırda 70 ton ətrafındadır. Amma rəsmi mənbələrdən nə qədər ailə təsərrüfatının baramaçılıqla məşğul olması, bir ailə təsərrüfatlarına düşən qutluların sayı, bir qutu ipəkqurdunun barama çıxarı barədə hər hansı məlumat əldə etmək mümkün deyil. Hökumətin təşviq siyasətinin hədəfi kimi seçilən digər sahələrə münasibətdə yeni eyni səhvlər buraxılır: baramaçılığın hədəfi nədir: xam ipək ixrac etməkmi? Əgər budursa, yaxın dövr üçün nə qədər xam ipək ixracı hədəfə alınıb? İxracda rəqabət qabiliyyətliliyimiz yetərincə qiymətləndirilibmi? Məsələn, Comtrade-in məlumatına görə, 2015-ci ildə dünya bazarında xam ipəyin orta ixrac qiyməti 45 min dollar ətrafında olub. Bizdə mövcud iqtisadi şərtlər, baramanın maya dəyəri, xam ipək emalının mövcud texnoloji kəpəsitəsi bu qiymətlə rəqabət aparacaq səviyyədə ixraca təminat verirmi?  Nümunə üçün deyim ki, 2015-ci ildə dünya üzrə xam ipəyin ümumi ixracı 15 min tona yaxın olub ki, onun yarısından bir qədər azı Çinin payına düşüb. Çindən xam ipəyin orta ixrac qiyməti 47 min dollar ətrafında olub.

Bəlkə hədəf xam ipək ixracı deyil, ipək parçalar, ipək iplik və ya ipək xalılar formasında hazır məhsul istehsalına nail olmaqdır? 2015-ci ildə düyada ipək ipliyin orta ixrac qiyməti 60 min dollar ətrafında olub. Bu məhsulun ixracı üzrə ən böyük dövriyyə Çinə (98.2 milyon dollar) və Rumıniyaya (66.3 milyon dollar) məxsus olub. İpək ipliyin orta ixrac qiyməti Çin üzrə 55 min, Rumıniya üzrə 63 min dollar ətrafında olub. İki ölkənin ipək iölik ixracı 3 min tona yaxın olub. Dünya üzrə ipək ipliyin ümumi ixracı 242.8 milyon dollar,  həcmi isə 5 min tona yaxın olub. 

Tərkibində 85% ipək olan parçaların dünya üzrə ixracı ötən il 1.271 milyard dollara yaxın olub. İpək parça ixracına 686 milyon dollarla Çin liderlik edir. İkinci yerdə 179 milyon dollarla İtaliya gəlir. Sonrakı yerlərdə Fransa 79, Hindistan 71, Cənubi Koreya 63, Yaponiya 53, Almaniya 27 milyon dollarla gəlir.

Əgər baramıçılığın hədəfi sadalanan hazır məhsulların istehsalı seçilibsə, bu ölkələrin məhsulları ilə müqayisədə keyfiyyətli və ucuz məhsullar istehsalı üçün hansı imkanlar, üstün tərəflər və risklər var? Sahəyə büdcə təşviqi yolu sərmayə qoymağa hazrlaşan hökumətin bu əsaslandırması ilə büdcəyə vergi ödəyən vətəndaş, alternativ rəy institutları hansı mənbədə tanış ola bilər?

Mövcud yem bazası nə qədər barama istehsalına təminat verir? Məsələn, türkiyəli mütəxəssislərin hökumət üçün hazırladığı hesabatda qeyd edilir ki, ipəkqurdunun normal məhsuldarlıqda və keyfiyyətdə son fazaya çatdırılması üçün 20 min ədəd yumurtanın qoyulduğu 1 qutu ipəkqurdu üçün orta hesabla 700 kq tut yarpağı tələb edilir. Bu qədər yarpaq kütləsi üçün isə 40 tut ağacı gərəkdir. Onların hesablamalarına görə, 1 hektar tut bağı və ya 1200 tut ağacı hesabına orta hesabla normal şərtlərlə böyüyən 35 qutu ipəkqurdu bəsləmək mümkündür. Dünya üzrə orta məhsuldarlıqdan çıxış etsək, bu potensial olaraq 1100 kq-a yaxın yaş barama, 170-180 kq xam ipəyə bərabərdir. Yenə də dünyada yaş baramanın orta ixrac qiymətindən çıxış etsək, 1 ha tut bağının məhsulu hesabına 3500-4000 dollar dəyərində barama, 8500-9000 dollar dəyərində xam ipək əldə etmək mümkündür. İndi əsas suallardan biri budur ki, bizdə tut bağlarının real sahəsi ilə bağlı qiymətləndirmə varmı və bu sahə yeni sahələr məhsul verənə qədər (ən azı 4-5 il) hansı həcmdə barama istehsalına təminat verir?

Daha ciddi problem: Azərbaycanda ipək emalı rəqabətli deyil – emal məqsədilə barama alan cəmi 1 alıcı subyekt var. Çoxlu sayda oyunçuların olmadığı şəraitdə xammal alışı üçün təyin edilən qiymətlər nə dərəcədə ədalətli olacaq?
Məlumat üçün deyim ki, ipək sənayesində dəyər zənciri çoxhəlqəlidir: barama istehsalı, xam ipək istehsalı, ipək iplik istehsalı, ipək parça istehsalı, ipək xalı istehsalı və ipək geyimlər istehsalı. Bu sahədə öncül olan ölkələrin təcrübəsinin araşdırılması göstərir ki, son məhsul hədəfə alındığı ölkələrdə, 1 dollarlıq barama son məhsul formasında təxminən 9-10 dollarlıq əlavə dəyər yarada bilir. 

Bu qəbildən olan rəqəmlər, qoyulan suallar əsasında müzakirələr açmağa ehtiyac var. Xüsusilə də ictimai pullar hesabına təşviq edilən sahələrin gələcək inkişaf imkanları, seçilən təşviq alətlərinin effektivliyi dartışılmalıdır. 

Bizim məşhur "bəsləsən atlaz olar tut yarpağından" misalımız ticarətin qloballaşmadığı dövrdə meydana gəlib. İndiki sərt rəqabət şəraitində tut yarpağını atlaza çevrimək üçün 40 gün dayanmadan ipəkqurdu üçün tər tökmək çox azdı. Əksinə daha məhsuldar sektor yaratmaq üçün bilikli kadrlara, yüksək texnolji emal imkanlarına ehtiyac var.
   
   

Valyuta bazarının durumu: müstəqil proqnozlar nə qədər etibarlıdır?

Yola saldığımız həftə manatın yenidən dəyər itirməsi ilə yekunlaşdı. İlk kəskin devalvasiya qərarından ötən 1 il 9 ay ərzində manatın rəsmi məzənnəsi heç vaxt indiki həddə - 1.6596 manat=1 USD həddinə düşməmişdi.
Valyuta bazarında yaranan ajiotajın dəqiq səbəbləri ilə bağlı müstəqil ekspertlərdən kimsənin tam etibarlı rəy söyləyəcəyi real deyil. Məsələnin peşəkarlıqla əlaqəsi yoxdu, problem informasiya qıtlığı ilə bağlıdır. Valyutaya tələbi və təklifi formalaşdıran amillərin hər biri ilə bağlı müfəssəl məlumatlar olsa, proqnozların etibarlılıq səviyyəsi də yüksələr.
Doğrudur, Neft Fondu müntəzəm olaraq bazara çıxardığı valyutanın həcmi ilə bağlı operativ məlumat verir.
Lakin valyuta bazarında təklifi təkcə Neft Fondu formalaşdırmır. Xarici kredit müqavilələri əsasında gələn valyuta, pul baratları formasında daxil olan valyuta, xarici sərmayə formasında gələn valyuta, xidmət ixracı formasında gələn valyuta - bunların hər biri çox dəqiq informasiya tələb edir. Məsələn, biz bilmirik ki, il ərzində hansı xarici kredit müqavilələri imzalanıb və müqaviləyə uyğun olaraq vəsaitlər rüblər (aylar) üzrə hansı tranş ölçüləri və qrafiki ilə daxil olacaq. Yaxud xarici sərmayə qoyuluşu ilə bağlı təsərrüfat subyektləri arasında bağlanan müqavilə üzrə vəsaitlərin qoyulması hansı qrafiklə həyata keçiriləcək. Məsələn, kim deyə bilər ki, yaxın 1 ayda bağlanmış kredit və ya sərmayə müqavilələri üzrə iqtisadiyyata əlavə valyuta daxil olmayacaq?
Eyni vəziyyət xarici valyutaya tələbə də aiddir. Valyutaya tələbi təkcə əmtəə idxalı formalaşdırmır. Gömrük Komitəsinin aylıq statistikasına əsasən idxal üçün valyutaya tələbatı 5 aşağı 5 yuxarı proqnoz etmək olur. Amma hökumətin, bankların, SOCAR-ın hesabına yaxın 2 ayda ölkədən çıxacaq xarici valyutanın həcmi barədə məlumatlıyıqmı? Deyilik. Məsələn, Rusiya Mərkəzi bankı hökumətin və dövlət şirkətlərinin, bankların qarşıdakı rübdə qaytarılacaq həcmi ilə bağlı məlumatı ictimaiyyət üçün açıqlayır. Ona görə sadə vətəndaş belə valyuta bazarının yaxın aylardakı durumunu təsəvvür edə bilir. Bu praktika bizim Mərkəzi Banka aiddirmi? Deyil. Bir qurum deyə ki, xalis daxili və xarici aktivlərin strukturu dövlət sirridi, ondan gərəkli məlumat və şəffaflıq gözləməyin yeri yoxdu.
Amma elə məlumatlar var ki, onu müstəqil ekspertlər təhlil edə, həmin məlumatlar əsasında valyuta bazarının durumu ilə bağlı gözləntiləri əsaslandırmaq, trendeləri qeyd etmək mümkün olur. Məsələn, büdcə xərcləmələrinin dinamikası və miqyası belə göstəricilərdən biri kimi istifadə edilə bilər. Azərbaycan hökuməti 2016-cı ilin 9 ayında dövlət büdcəsi vasitəsilə 10.6 milyard manat xərcləyib. Bu, illik büdcə proqnozunun 57%-nə bərabərdir. Bu o deməkdir ki, hökumət büdcəni nəzərdə tutulan səviyyədə xərcləməli olsa, sonuncu rübdə az qala əvvəlki 3 rübdə xərclədiyi qədər vəsait xərləməli olacaq. Bu nə deməkdir? Arxada qalan 9 ayda hər rüb üzrə orta hesabla 3.5 milyard manat xərclənib, amma təkcə son rübdə 8 milyard manat xərcləmək lazım gələcək. Aydındır ki, bu qədər vəsaitin qısa müddətdə iqtisadiyyata yönəlməsi (fərqi yoxdu maaş kimi, mal və xidmətlərin haqqının ödənilməsi formasında) likvidliyi kəskin artırmaqla manata təzyiqi də gücləndirər.
Başqa bir göstərici xidmət ixracından valyuta daxilolmalarının həcmi ilə bağlı gözləntilər ola bilər. Belə ki, iqlimdən asılı olaraq Azərbaycanda turizm xidmətlərinin axınından daxilolmalar rüblər üzrə fərqlənir. Ötən illərin statistikasına baxsaq, rüblər üzrə bu göstəricinin məbləği arasında 100-150, bəzi hallarda 250-300 milyon dollar fərq yarandığını görmək mümkündür. Azərbaycana xarici turist axını yaz-yay aylarında daha genişmiqyaslı olduğunu nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar ki, son 3 ayda turizmin gətirdiyi xarici valyuta azala bilər.
Müstəqli təhlillər əhəmiyyətlidir və vacibdir. Lakin Mərkəzi Bankın və Maliyyə Nazirliyinin daha şəffaf informasiya siyasəti yürütməsi bu təhlillərin sambalını daha da artıra bilər. Məsələn, Rusiyada, Estoniyada olduğu kimi Mərkəzi Bank tədiyyə balansının ən vacib göstəricilərini rüblük deyil, aylıq açıqlaya bilər. Mərkəzi Bank bank sektorunun vəziyyəti ilə bağlı məlumatları da operativ açıqlamır. Artıq noyabrın ilk 10 günlüyü bitir, amma ən son məlumatar avqusta aiddir. Halbuki cari ayın 10-dan gec olmayaraq əvvəlki ay üzrə pul-kredit göstəriciləri açıqlanmalıdır. Bizim Mərkəzi Bank isə cari ayda 2 ay öncəki ayın informasiyalarını icitmailəşdirir.
Yaxud Maliyyə Nazirliyi büdcə xərclərinin və gəlirlərinin icra vəziyyətini, proqnozlara əməl edilmə səviyyəsini aylıq açıqlaya bilər, rüblük yox.

Azərbaycanın meyvə ixracatı potensialı: imkanımız nəyə yetir?

Dünyada meyvəçilik çox nəhəng ixaracat potensialı olan sektordur.  Hazırda qlobal ticarətdə

meyvə ixracının ümumi həcmi 105 milyard dollara çatır.

Azərbaycanın təzə meyvə ixracından gəlirləri ən yaxşı halda 100 milyon dollar ətrafındadır. Rəsmi statsitikaya görə, ölkəmizin əkinəyararlı torpaqlarının çox az hissəsi - təxminən 7.7%-i (143 min hektar) meyvə bağlarına məxsusdur. Müqayisə üçün deyim ki, dünya meyvə ixracatında mühüm paya malik olan Türkiyədə meyvə əkinlərinin kənd təsərrüfatı əkinlərində payı bizim göstəricidən təxminən 2 dəfə yüksəkdir – 14% (3.3 miıyon hektar).

Arxada buraxdığımız illərdə Azərbaycanın yüksək ixrac dəyərinə malik Qərb bazarları bir yana, hətta Rusiya kimi aşağı ixrac dəyərli bazardan pay alması mümkün olmayıb. Məsələn, hələ sovetlər dönəmindən kifayət qədər böyük ərazilərdə əkilən üzüm və alma ixracatı belə nəhəng bazarı olan qonşu ölkədə əhəmiyyətli yer tutmağa imkanlar açmayıb. 2015-ci ildə şimal qonşumuz 282 milyon dollarlıq 253.3 min ton təzə üzüm idxal edib. Bu həcmdə Azərbyacanın ixrac həcmi dəyər ifadəsində 1.7 milyon dollar (Rusiyanın bütün idxalının 0.6%-i) olub. Azərbaycandab bu ölkəyə üzüm idxalının natural ifadədə həcmi 2 min ton olub. Amma, məsələn, MDB-nin başqa ölkələri – Moldovadan Rusiyaya üzüm ixracı bizdən 13 dəfə, Özbəkistanın ixracı 6 dəfə çox olub.         

Yaxud 2015-ci ildə Rusiya 385 milyon dollar dəyərində 880 min ton həcmində alma idxal edib. Azərbaycandan bu ölkəyə alma idxalı 14.5 milyon dollar olub – qonşu ölkənin ümumi idxalının təxminən 3.5%-nə bərabərdir. Natural ifadədə Azərbaycandan Rusiyaya alma ixracı 36.5 min ton təşkil edib.

Məlumatların təhlili göstərir ki, Rusiyaya idxal olunan həm üzüm, həm də almanın qiymətinə görə Azərbaycan ən aşağı qiymət olan ölkələr sırasında olub. Belə ki, Azərbaycandan Rusiyaya üzümün hər kq-ı 0.85 dollar təşkil etdiyi halda, Çilidən ixrac 1.6 dollar, Çindən 1.3 dollar, Cənubi Afrika Resbublikasından 1.4 dollar, Türkiyədən 1.05 dollar təşkil edib. Moldovanın və Özbəkistanın qiyməti bizdən bir qədər ucuz olub – müvafiq olaraq 0.75 və 0.64 dollar. İxracını təxminən yarısı (121 min ton) Türkiyənin payına düşüb.    

Eyni durum alma ixracında da müşahidə edilir. Azərbaycandan Rusiyaya almanın hər kq-nın orta ixrac qiyməti 0.38 dollar təşkil edib. Bu rəqəm Gürcüstan üzrə 0.44 dollar, Çin üzrə 0.49 dollar, Türkiyə üzrə 0.5 dollar, Serbiya üzrə 0.66 dollar, Çili üzrə 0.78 dollar, Yeni Zelandiya üzrə 1.02 dollar təşkil edib. Rusiyanın alma idxalının təxminən yarısı 3 ölkənin – Serbiya, Çin və Cənubi Afrika Respublikasının payına düşüb.

Göründüyü kimi qiymət baxımından Azərbaycan uzaq coğrafiyaya getmədən hətta qonşu bazarlarda 2 məhsulun timsalında meyvə ticarətində rəqabət qabiliyyətli ölkə statusu qazanmaq imkanına malikdir. Lakin ixrac qabiliyyətliliyi yalnız qiymət faktoruna bağlı deyil. Göründüyü kimi, Latın Amerikası ölkələrinin üzüm və alma ixracı qiyməti bizdən 2 dəfə yüksək olsa da, bu ölkələr Rusiya bazarında həlledici paya malikdirlər. Bu baxımdan səlahiyyətli qurumlar və tədqiqat insititutları məhsulun keyfiyyəti, nəqli və qablaşdırılması, çeşidi, bu bazarda tələbat olan meyvə növləri, həmçinin standartalara əməl edilməsinin durumu ilə bağlı  kompleks qiymətləndirma apararaq Azərbaycanın yüksək ixtisaslaşma potensialı olan meyvə növləri üzrə rəqabət qabiliyyətliliyini dəyərləndirən hesabatlar hazırlamalıdırlar. 

Amma ixrac imkanlarının genişlənməsi qiymət əlverişliliyinin və keyfiyyət standartlarının uyğunluğu ilə də yekunlaşmır. Çox önəmli məsələlərdən biri yüksək istehsal potensialının mövcudluğudur. Ölkə öz daxili tələbatından xeyli böyük həcmdə məhsul istehsalı imkanına malik olmalıdır ki, daxili istehlakdan artıq həcmdə məhsul üçün ixrac bazarları axtarsın. Rəsmi statistikaya görə, hazırda Azərbaycanda əhalinin hər nəfəri hesabı ilə 25 kq alma, 16 kq üzüm istehsal edilir. Halbuki Azərbaycanın ərzaq istehlakı ilə bağlı minimum normativlərinə görə orta hesabla ildə hər kəs 50 kq meyvə və giləmeyvə istehlak etməldir ki, bunun da 25 kq-nı alma istehlakı təşkil etməlidir. Yəni, alma istehsalının həcmi ilə bağlı rəsmi bəyan edilən göstərici yalnız ölkə əhalisinin minimum səviyyədə istehlakını ödəmək üçün yetərlidir. Hələ nəzərə alaq ki, bizdə alma şirəsi və alma qurusu sənayesində yerli xammaldan istifadə edilsə, alma istehsalının indiki həcmləri  daxili tələbat üçün belə yetərli olmaz.

Üzüm istehsalında da eyni durumdur. Dünyada əhalinin təzə süfrə üzümləri istehlakı orta hesabla 15-20 kq təşkil edir. Məsələn, qonşu Türkiyədə bu rəqəm 18 kq-dır. Azərbaycanda daxili istehsalın adambaşına həcminin 16 kq təşkil etdiyini nəzərə alsaq, bu həcm nəinki ixrac üçün, hətta şərab sənayesi və quru üzüm emalı üçün minimum həcmdə xammal vermək üçün belə yetərli deyil.    

Məhsulun azlığı yalnız meyvə sahələrinin həcminin məhdudluğu ilə bağlı deyil. Məhsuldarlığın aşağı olması da ciddi problemdir. Məsələn, rəsmi statistikaya görə Azərbaycanda alma bağlarının orta məhsuldarlığı 8 ton təşkol edir. Dünya üzrə bu göstərici 15.5 ton, yüksək məhsuldarlığa malik Fransa, Avstraliya və Niderland kimi ölkələrdə 40-50 ton intervalında dəyişir. Türkiyədə də bizdən 2 dəfə yüksəkdir – 18 ton.

İndi bir müqayisəyə baxaq: fermerlərin hazırkı ixrac qiymətləri ilə alma və üzüm bağlarının hər hektarından mövcud məhsuldarlıq çərçivəsində 5-8 min dollar ümumi gəlir əldə etmək imkanı mövcuddur. Məhsuldarlığın ən azı Türkiyə səviyyəsinə çatıdırıması bu gəlirlərin 25-30%-ə qədər artırılmasına imkan verər. Lakin hökumətin indi üstünlüyünü təbliğ etdiyi pambığın hər hektarından ən yüksək məhsuldarlıq (4 ton) şəraitində belə fermerin əldə edə biləcəyi ümumi gəlir bundan 7-8 dəfə azdır. Üstəlik, meyvəçilik ölkənin ekosisteminin tənzimlənməsində mühüm rol oynamaqla yanaşı, yan sektorların (məsələn, arıçılıq) da inkişafı üçün mühüm təbii mühit rolunu oynayır.        

Meyvəçilik sektorunu inkişaf etdirmək üçün təcili qarşıda duran bir neçə vəzifə var: bu sektorun inkişafına yönəlik sahə proqramı qəbul edilməli, bir neçə vacib meyvə növü üzrə rəqabət imkanlarının və istehsal potensialının dəyərləndirilməsinə imkan verən master-planlar hazırlanmalı, meyvə bağları əkmək istəyən fermerlərə  hökumətin güzəştli kreditləri hesabına müddəti 10 ildən az olmayan, faizsiz və girovsuz, dövlət zəmanəti ilə kredit xətləri açılmalıdır.   

Qeyd: idxal-iracla bağlı  bütün məlumatlar Rusiyanın rəsmi mənbələrindən götürülüb.  

İMF-dən "sərtləşin" çağırışı: Hökumət "onsuz da yumşalmam" deyir

Beynəlxalq Valyuta Fondu ikirəqəmli inflyasiyanı əsas götürərək Azərbaycanda sərt-pul kredit siyasətinin davam etdirilməsini dəstəkləyir.
Ölkədə qeyri-leqal işsizliyin miqyasının sürətlə genişlənidiyi, əmək haqlarının ixtisarı nəticəsində əhalinin nominal gəlirlərinin azaldığı, onsuz da az olan qeyri-neft ixrac gəlirlərinin kəskin enməsi, kənardan dolanışıq üçün ailələrə göndərilən remitənslərin 2 dəfəyədək ixtisar olunduğu şəraitdə doğrudan da ikirəqəmli inflyasiya çox ciddi sosial şoklara səbəb ola bilər. İndiki inflyasiya səviyyəsi əhalini çox sürətlə yoxsulluq və sosial iztiraba sürükləyir.
Bir fakt deyim: təxminən 2 il əvvəl Dünya Bankı Azərbaycan əhalisinin 66%-ni yoxsul və orta təbəqə arasında qalan qrup adlandırmışdı. Bank ekspertlərinin yanaşması bu idi ki, bu kateqoriyaya aid edilənlər yoxsulluqdan çıxsalar da, orta sinfə daxil olmayıblar. Həmin 66%-ə gündəlik istehlakı o zamankı məzənnə ilə 4 dollardan çox, 10 dollardan az olanlar daxil idi. Amma bank ekspertlərinin belə bir zəruri qeydi olmuşdu: hər hansı daxili və xarici şok bu təbəqəni dərhal yoxsullar qrupuna sürükləyə bilər. Neftin qiymətinin kəskin enməsi fonunda ölkədə yaşanan sosial-iqtisadi böhran, ikirəqəməli inflyasiya məhz onların nəzərdə tutduğu şoklardan sayıla bilər.
Əlbəttə, indi yoxsulluğun alternativ ölçülməsi mexanizmi olmadığına görə, Dünya Bankının "66%-lik" qrupundan yoxsullar qrupuna nə qədər insanın keçdiyini demək çətindir. Amma Valyuta Fondu məhz bu riskləri nəzərə alaraq ikirəqəmli inflyasiyanın qarşısının alınmasını vacib sayır. Amma - bir əmma var: sərt pul kredit siyasətinin o şəraitdə inflayasiyacilovlayıcı makroiqtisadi alət kimi kəsəri olur ki, qiymət artımına səbəb olan amillər sırasında monetar amillərin payı yüksək olur. Monetar amillər o zaman aktivləşir ki, iqtisadiyyatda pul kütləsinin və kreditləşmənin yüksək səviyyəsi şəraitində Mərkəzi Bank həddən artıq aşağı %-li uçot siyasəti yürüdür.
Azərbaycanda isə son 2 ildə pul kütləsi 2 dəfə, kreditləşmənin həcmi 30% azalıb. Mərkəzi Bankın bank sektoru vasitəsilə iri dövlət şirkətlərinə və hökumətə ayrıdığı vəsaitləri nəzərə almasaq, onun kredit emissiyasınnda payı kifayət qədər kiçikdir. Bu baxımdan hazırkı şəraitdə Mərkəzi bankın uçot siyasəti pulyaradıcı və deməli nəticə etibarı ilə inflyasiyatörədici gücü də böyük deyil. O ölkələrdə sərt pul kredit inflyasiyanı boğmaqda effektli silahdır ki, həmin ölkələrdə milli valyutada geniş pul kütləsinin ÜDM-ə nisbəti 40-50%-dən az deyil - Azərbaycanda bu göstərici 16% ətrafındadı. Həmiin ölkələrdə kredit resurslarının ÜDM-də payı 50-70% intervalında dəyişir - Azərbaycanda bu göstərici 30%-in altındadır.

Yəni, Azərbaycanda indi şahidi olduğumuz ikirəqəmli inflyasiya məhz xeyli uzun müddət ərzində iqtisadiyatın "pulsuzlaşdırıldığı" şəraitdə baş verib. Bizim indiki reallıqda isə "pul yoxdur", amma yüksək inflyasiya var. Çünki indi Azərbaycanda yüksək inflyasiyanı törədən səbəblər içərisində qeyri-monetar (sadə desək pula bağlı olmayan) amillərin rolu həlledicidir. İqtisadi nəzəriyyədə bu amillərin sırası çox genişdir: iqtisadiyyatın strukturunun deformasiyaya uğraması, iqtisadiyyatda yüksək inhisarıaşma səviyyəsi, siyasi və iqtisadi xarakterli gözlənilməz hadisələr, iqtisadiyyatın yüksək səviyyədə millitarizasiyası, büdcə-vergi və pul-kredit siyasətində buraxılan kobud səhvlər.
Bu amillərin hər birinin təsirini son dərəcə dəqiqliklə ölçmək üçün dərin və uzunmüddətli, komanda zəhməti olan araşdırmalara ehtiyac var. Əvvəllər Mərkəzi Bank inflyasiya proseslərində monetar və qeyri-monetar amllilərin tədqiqi ilə bağlı araşdırmalarının nəticələrini ictimailəşdirirdi və orada ayrı-ayrı amillərin payını da görmək olurdu. Son il yarımda belə məlumatlar görmək mümkün deyil.
Lakin qeyri-neft ÜDM-nin 10%-dək azalması, qeyri-neft ixrac gəlirlənin 50%-dən çox itirilməsi iqtisadiyyatın strukturunda ciddi problemlərin gözlə görünən əsas əlamətlərindən sayıla bilər. Neft gəlirlərinin 2 dəfəyədə azalmasını və bunun nəticəsində milli valyutanın 2 dəfəyədək dəyər itirməsini gözlənilməz iqtisadi proses saymaq olar. Milyardlarla manat kredit resurslarının korrupsiyanın yeminə çevrilməsi, bu resursların yerini doldurmaq üçün Mərkəzi Bankın iqtisadiyyatda dəyər yaratmayan "milyardlıq" kredit emissiyasına əl atması kredit siyasətində buraxılan kobud səhvin bariz nümunəsidir.

Hökumətin büdcə xərclərinə effektiv nəzarətə imkan yaradan nəticəli büdcə mexanizmlərinə keçə bilməməsi, büdcənin çiynində oturan izafi idarəetmə yükünü ixtisar edə bilməməsi yanlış büdcə siyasətinin təzahürü kimi gözdən keçirilə bilər.
Sonda yenə İMF-nin sərtləşmə təklifinə dönürəm: Azərbaycanda dəyər yaradan, "1 manatı 5 manata çevirən" rəqabətli real sektor mövcud olsa idi, Mərkəzi Bankın "yumşalmağı"ndan qorxmamaq olardı. Amma bir halda ki, ölkə iqtisadiyyatı bu qədər "oliqarxlaşıb", dövriyyəyə buraxılan pullar monopoliyaların mədəsindən qurtula bilmir, Fondun əndişəsini də anlamaq olur.
Müəyyən bir dövr üçün monetar sərtlik o halda özünü doğruldur və gərəkdir ki, hökumət yuxarıda sadalanan qeyri-monetar amillərin hər biri ilə ayrıca mübarizə aparır, real, nəticələri ölçülə bilən, geniş ictimai-siyasi konsensusa əsaslanan islahat proqramı qəbul edir, vaxt itirmədən onun həyata keçirilməsinə başlayır.

Pensiya yaşı necə müəyyən edilir?

Yayılan xəbərə görə hökumət pensiya yaşını qadınlar üçün 60-dan 63-ə, kişilər üçün 63-dən 65-ə yüksəltməyi nəzərdə tutur.

Sonuncu dəfə pensiya yaşının artırılması ilə bağlı qərar 2009-cu ildə qəbul edilmişdi. Həmin qərara görə, 2010-2012-ci illərdə kişilərn pensiya yaşı 62-dən 63-ə, 2010-2016-cı illərdə qadınların pensiya yaşı 57-dən 60-a yüksəldildi. Bu addım öz nəticəsini verdi də: 2000-2010-cu illərdə yaşa görə pensiya alanların sayı hər il orta hesabla 12 min nəfər artmışdı. 2010-2016-cı illərdə isə əksinə hər il 10 min nəfər azalma qeydə alınıb. Pensiya yaşının orta hesabla 2.5 il artırılması 6 son ildə yaşa görə pensiyaçıların sayının 10% azalmasına şərait yaratdı. Deməli, pensiya yaşının növbəti dəfə orta hesabla 2.5 il artımı yaxın 10 ildə yaşa görə pensiyaçıların sayını yenidən ən azı 10-12% azaldacaq.

Hökumətin düşdüyü vəziyyəti anlmaq çətin deyil: bu gün Sosial Müdafiə Fondunun təxminən 75%-i dövlət sektoru hesabına formalaşır. Söhbət dövlət büdcəsinin Fonda transfertlərindən, büdcə işçilərinə görə Fonda məcburi ayırmalar, qeyri-büdcə dövlət təşkilatlarının Fonda sosial sığorta ödəmələrindən gedir. Yəni, 3.3 milyard manatlıq Sosial Fondun ən yaxşı halda 25%-i və ya 800 milyon manatı özəl sektorun hesabına formalaşır. Halbuki hökumətin statistikasına görə, məşğul əhalnin 80%-ə qədəri özəl sektorun payına düşür. Yəni, əgər bu gün 1.3 milyon pensiyaçı yalnız özəl sektorun sosial sığorta ayırmalarının öhdəsində qalsa, hər pensiyaçı ayda maksimum 50 manat pensiya ala bilərdi.

Başqa bir məqam. İnkişaf etmiş iqtisadiyyatlarda 1 pensiyaçıya orta hesabla 4 nəfər sosial sığorta ödəyici düşür. Yəni 4 nəfər işləyir, 1 pensiyaçını saxlayır. Azərbaycanda vəziyyət çox katostrofikdir: 1 pensiyaçıya təxminən 1 nəfər sosial sığorta ödəyici düşür. Bu cür maliyyə bazası ilə Pensiya Fondu uzun müddət davam gətirə biıməz. Nəzəə alaq ki, əslində bizim Sosial Fondunu son illər Neft Fondu saxlayıb. Çünki dövlət büdcəsi Neft Fondundan böyük transfertlər almasa idi, Pensiya fondunun ən azı 40%-ni transfertlər hesabına formalaşdırmaq da çətin olardı. İndi isə Neft Fondunun imkanları tükənir, büdcəyə transfertləri kəsir. Bu ixtisar Sosil Müdafiə Fondunun yaxın perspektivin mütləq nəzərə alınmalıdır. Məlumat üçün deyim ki, Neft Fondunun büdcəyə ən yüksək transferi (2013-cü ildə 11.3 milyard manat) ilə müqayisədə 2017-ci ildə təxminən 2 dəfə ixtisar var (6.1 milyard manata enib).

Əslində hökuməti anlamaq asandır - amma yaranmış vəziyyətin səbəbkarının elə hökumət olduğunu unutmamaq şərtilə. Niyə Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsində özəl sektorun payı cəmi 25%-dir? Çünki hökumət effektiv siyasətə malik olmayıb, rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyat, böyük dövriyyəyə və deməli uyğun qaydada böyük vergi potensialına malik özəl sektor formalaşdırmaq öhdəliyini yerinə yetirə bilməyib. Niyə sosial sığıorta ödəyənlərin sayı son dərəcə azdır? Çünki ölkədə böyük miqyasda qeyri-leqal işsizlik var, hökumət qabiliyyəti olan hər kəsi işlə təmin etməklə bağlı konstitusion öhdəliyini yerinə yetirə bilməyib, hökumət kölgə iqtisadiyyatını ləğv etməklə böyük miqyasda qeyri-leqal məşğulluğun da qarşısını ala bilməyib.

Məsələyə bir az da pensiya hüququ əldə edəcək insanların mənafeyindən baxmaq lazım, onları anlamağa çalışmaq gərəkdir. Bəli, bu gün Avropa ölkələrində, ABŞ-da, İsraildə, Yaponiyada pensiya yaşı yüksəkdir. Məsələn, Almaniyada və İspaniyada hər 2 cins üçün pensiya yaşı artıq 67 yaşdır. Hərçənd ki, nisbətən aşağı yaş senzi olan ölkələr də var. Məsələn, Belçikada hər 2 cins üçün 63, Fransada 62.5-dir. Faktiki olaraq Azərbaycan hökuməti pensiya yaşını 63 və 65 yaş həddi müəyyən etməklə, bu məsələdə inkişaf etmiş standartlarını tətbiq etmiş olur. Amma demoqrafik baxımından bu yanlışdır axı. Əvvəla, bu ölkələrdə kişilərin orta ömür uzunluğu 77-80, qadınların orta ömür uzunluğu 80-85 intervalında dəyişir. Bizdə isə hər iki cins üzrə orta ömür uzunluğu 75 yaşın altındadır. Yəni bizim insanların orta yaşama müddəti göstəricisi inkişaf etmiş ölkələrdən ən azı 10-15% aşağıdır. Bu göstəricidiən çıxış etsək, pensiya yaşının da eyni səviyyədə aşağı olması mütləq vacibdir. Bu halda ən azından yaxın 5 ildə Azərbaycandakı hər iki cind üzrə hazırkı pensiya yaşını saxlamaq daha ədalətli olardı.

Başqa bir məqam. İnkişaf etmiş ölkələrdə 65 və yuxarı yaşda əhali ümumi əhalinin 15-20%-ni təşkil edir. Yaxın zamanlarda isə bu nisbətin daha da artacağı gözlənir.

Azərbaycanda isə bu göstərici çox aşağıdır - təxminən 6%.

İnkişaf etmiş ölkələrdə ahıl əhalinin sayı öna görə çoxdur ki, onlar pensiya yaşından sonra uzun yaşayırlar - orta hesabla 15-20 il. Beynəlxalq standarta görə isə, pensiya yaşı elə müəyyən edilməldir ki, insanlar pensiyaya çıxdıqdan sonra orta hesabla 12 il yaşaya bilsinlər. Ən son məlumata görə, inkişaf etmiş ölkələrdə yaşlı əhalinin ən azı 70%-i 70 yaşdan sonra vəfat edir, cəmi 30%-i əmək qabiliyyətli yaşda və pensiyaya çıxdıqları ilk 5 ildə vəfat edirlər.
Bəs bu göstərici ilə bağlı Azərbacanda vəziyyət necədir? Heç bir rəsmi və qeyri-rəsmi mənbədə bu cür hesablama yoxdu. Hətta Azərbaycan hökuməti beynəlxalq praktikadan fərqli olaraq 70-75 yaş, 76-80 yaş və 80 yaş üzərində olan əhalinin sayı ilə bağlı ayrıca statistika təqdim etmir. Bu rəqəm əldə olsa, 70-80 yaş inrevalında olan insanların doğum tarixindəki sayları əsasında ahıl insanların pensiyaya çıxdıqdan sonrakı orta yaşama dövrünü təxmini də olsa hesablamaq probem olmaz.

Amma əldə olan bəzi statistik məlumatlar göstərir ki, Azərbaycanda əhalinin hətta 50%-nin (inkiaşaf etmiş ölkələrdə 70%) 70 yaşı tamamladıqdan sonra vəfat etməsi xeyli mübahisəli görünür. Rəsmi rəqəmlərə baxaq: hazırda 60-64 yaşlı insanlar 1952-1956-cı illərdə doğulan insanlardı. DSK-nın məlumatına görə, həmin illərdə Azərbaycanda 585.7 min doğum qeydə alınıb. Hazırda isə bu təvəllüddə olan insanların ümumi sayı 351.1 min nəfərdir. Göründüyü kimi, 1952-1956 təvəllüdlü insanların pensiya yaşı hələ indi çatır, amma həmin dövrdə doğulan insaların artıq 40%-i yoxdur. Əlbəttə, iddia eləmirəm ki, onların hamısı vəfat edib. Ölkədən miqrasiya edənlər də var. Amma burda səbəbdən çox nəticə mühümdür. Önəmli olan odur ki, pensiya sistemi doğulanların potensial olaraq neçə faizini pensiyaçı kimi qəbul edir və yaxın perspektivdə edəcək. Oxşar müqayisəni başqa bir yaş qrupu - pensiyaya yeni çıxmış yaş qrup üzrə də aparsaq, yenə eyni mənzərə alınacaq. Hazırda 65-69 yaşı olan insanlar 1947-1951-ci ildə doğulan insanlardır. Həmin illərdə Azərbaycanda 433.4 min nəfər doğulub. Hazırda isə həmin illərdə doğulan 222.3 min nəfər var - bu 1947-1952-ci illərdə doğulanların 51%-dir. Yerdə qalan 49% ya miqrasiya edib ölkədən gedib, ya da vəfat edib. Reallıq odur ki, Azərbaycanın pensiya sistemi hazırkı pensiya yaşının (60-63 yaş) sonrakı ilk 5 ilindən sonra pensiya potensial pensiya hüququ olan əhalnin ən yaxşı halda yarısının təminatını öz üzərinə götürür, inkişaf etmiş ölkələrdə isə həmin göstərici 65%-dən az deyil.
Bir vaib məqamı da unutmayaq: yüksək pensiya yaşı tətbiq edən inkişaf etmiş ölkələrdə əmək bazarının təklif potensialı çox böyükdür: hətta 70 yaşlı insanlar belə bazarda rahatlıqla iş tapıb işləyə bilirlər. Bizdə isə qeyri-rəsmi işszilik çox böyükdür, fakitiki olaraq insanlar 55-60 yaşı keçəndən sonra iş tapmaq onlar üçün problemə çevrilir, minimum iş stajı olan, amma işsiz qalan bu yaşda insanlar 3-5 il günlərini saymaqla ayda 160-170 manat pensiya alacağı günü gözləyirlər. İndi pensiya yaşını yenidən 3 ilə yaxın artırmaq o deməkdir ki, həmin kateqoriya pensiyasız, işsiz yenə ailələrinin sosial öhdəliyində, ağır maddi çətinliklə yaşamalı olacaqlar.

Nəhayət, pensiya yaşının necə müəyyən olunması ilə bağlı bir vacib məqama da diqqət yetirək. Pensiya yaşı qocalma ilə bağlı insanın əmək qabiliyyətinin itirmə səviyyəsinə uyğun olmalıdır. Bunu isə hazırda dünyada bir sıra institutlar birgə tədqiqatlar əsasında müəyyən edir. Məsələn, dünyada "gerontologiya" deyilən xüsusi elm sahəsi var. Bu sahənin mütəxəssislər qoclamanın bioloji, psixoloji və sosial aspektlərini öyrənir, onun səbəbləri ilə mübarizə yollarını göstərir. Hökumətlər pensiya yaşı ilə bağlı qərar qəbul edəndə bu sahənin, demoqrafların, riyazi sığorta sahəsinin (aktuarilərin), tibbi-həkim ekspertizası mütəxəsssislərin ciddi tədqiqatlarının nəticələrindən çıxış edir. Bizim bu sahədə mütəxəssis kadr bazamız, elmi potensialımız nə yerdədi? Onların tədqiqatlarının nəticəsi nə göstərir: hazırda azərbaycanlıların əksəriyyəti üçün əmək qabiliyyətini ititmə yaşı hansı yaşdır? Bu faktı təsdiqləyən yazılı əsaslandırmalar varmı (arayış və tədqiqat formasında)?

Ən pisi odur ki, hökumət pensiya yaşını davamalı olaraq artırır, amma insanların pensiya hüququ ilə bağlı çox vacib mexanizm illərdi tətbiq edilmir. Söhbət yığım pensiyasından gedir. Artıq 10 ildir insanların Sosial Fonda ödədəyi sığorta haqlarının cəmi 50%-i onların sığorta hesabında qeydə alınır. Yerdə qalan hissənin yığım hesabında toplanması və pensiyaçıya (yaxud onun varislərinə) qaytarılması həll edilməli idi, amma bu mexanizmi yaratmaq heç kimin yadına düşmür. Təsəvvür edin ki, siz hər ay 100 manat sosial sığorta ödəyirsiniz, amma hökumət onun cəmi 50 manatını sizin adınıza qeydə alır və pensiyanızı da məhz həmin 50 manat əsasında hesablayır. Bəs yerdə qalan 50 manat insanların haqqı deyilmi?

İdxalı bahalaşdıran, yoxsulların cibini boşaldan rüsumlar

Ərzaq məhsulları ilə özünü təminetmə səviyyəsi ilə bağlı rəsmi statistikanın məlumatları olduqca etibarsızdır. Məsələn, rəsmi məlumata görə, meyvə-giləmeyvə istehsalının həcmi daxili tələbatdan 20%, tərəvəz itehsalının həcmi daxili tələbatdan 3% artıqdır. Rəsmi statistikaya görə, qoyun əti tələbatının 98%-i, mal əti tələbatının 88%-i, toyuq əti tələbatının 98%-i, yumurta tələbatının 100%-i daxili istehsal hesabına qarşılanır.
Aydındır ki, bu sahədə alternativ hesablama və hesabatların yoxluğu real mənzərəni aydın görməyə imkan vermir. Amma sadə istehlakçı gözü ilə baxanda nə görürürük?
Yay mövsümü bitəndən sonrakı 7-8 ay müddətində ölkənin meyvə və tərəvəz tələbatı tam idxal məhsulları hesabına ödənir. Oktyabr ayının 2-ci yarısından sonra ta iyun ayının ortalarınadək İran və Türkiyədən gələn meyvə-tərəvəz, Polşa və Rusiyadan gələn kartofdan bizim tələbatı qarşılayır.
Pərakəndə satış kanallarında olan ət əsasən yerli məhsul olsa da, ət məhsullarının hazılandığı sənaye müəssisələrində, böyük kütlə ilə ət istehlakının baş verdiyi obyektlərdə (şadlıq evləri və restoranlar, dönərxanalar) idxal ətinin istifadə edilməsi ilə bağlı xeyli məlumatlar var. Yəni həmin idxal kütləsi nəzərə alınsa, tələbatda xaricdən alınan ətin real payının daha yüksək olduğu aydın olar.
Başqa bir fakt: Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2015-ci ildə Azərbaycana 19.8 milyon dollar ət və ət məhsulları idxal edilib. Lakin comtrade məlumat bazasında dünya ölkələri tərəfindən Azərbaycana 67.8 milyon dollar dəyərində ət və ət məhuslları göndərildiyi əksini tapıb. Braziliyadan 24.5 mln., Hindistamdan 13.5 mln., Ukraynadan 6 mln., Türkiyədən 3 mln. dollar ət və ət məmulatları idxal edildiyi göstərilir.
İdxaldan asılılığın yüksək olduğu şəraitdə yüksək rüsumların bazarda qiymətləri artıracağı şübhəsizdir. Xüsusilə də milli valyutanın ucuzlaşmasının davamlı olduğu və xarici valyutaların uzun müddət ərzində bahalaşacağı riskinin kifayət qədər yüksək olduğu şəraitdə idxal inflyasiyasının sürətlənməsi sosial durumu daha da ağırlaşdırcaq, yoxsulluğun miqyasını sürətlə genişləndirəcək. Xüsusilə də 2017-ci ilin büdcəsi göstərir ki, hökumət maaş, pensiya və sosial müavinətləri ümumiyyətlə indeksləşdirmək imkanında olmadığını nümayiş etdirir.
Daxili bazarı qorumağa yönəlik yüksək idxal tariflərinin tətbiqi daxili istehsalın inkişafına töhfə verə bilərmi? Verə bilər, amma hökumət aqrar sektorda yüksək çinli məmurlara yaxın iqtisadi qrupların yaratdığı iri təsərrfatları dəstəkləmək siyasətindən əl çəkib bütün resursları xırda və orta fermerlərə yönəltsə. İri təsərrüfatları qurmaq istəyənlər qoy öz kapitalı ilə qursun - onların onsuz da resursu var.
Məbləği 50 min manata qədər olan kreditləri Sahibkarlıq Fondundan xırda və orta fermerlərə heç bir girov təmin etmədən, maksimum 2-3%-lə, güzəşt müddətini 5 ilə, kreditlərin qaytarılması dövrünü 15 ilə qədər artırmaqla, heyvandarlıq və meyvə-tərəvəz məhsullarına zəmanətli alış qiymətləri tətbiq etməklə qısa müddətdə daxili istehsalı tələbatı ödəyə biıəcək həddə qədər inkişaf etdirmək mümkündür. Bu kreditləri fermerlər heç bir bürokratik maneə olmadan, çox qısa müddət içərisində (maksimum həftə) götürməki imkanında olmalı, həmin kredit üçün riskləri sığortalayan mexanizmlər tətbiq edilməlidir.
İndilikdə isə hökumət yüksək gömrük rüsumlarını heç olmazsa mövsümi tətbiq etməlidir. Məsələn, meyvə-tərəvəz üçün rüsumlar iyunun 15-dən noyabrın 1-dək tətbiq edilə, qış-yaz aylarında dyandırıla bilər.
Bir daha vurğulayıram: kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı sektorunda rəqabət mühitinin olmadığı, resursların ədalətli bölgüsünə təminat verilmədiyi şəraitdə idxalın bahalaşması oliqarxiyanın və büdcəni doldurmaq üçün mənbə axtaran məmurların maraqlarına xidmət edir.
Məlumat üçün deyim ki, hazırda qonşu Rusiyada da mövsümi rüsumlar (ilin müəyyən aylaırnda) tətbiqi təcrübəsi var. Məsələn, meyvənin hər kq-ı üçün 0.12 avro, süd məhsullarının hər kq-ı üçün 0.29-0.35 avro. Hətta Rusiyanın DTT qarşısında götürdüyü öhdəlikər çərçivəsində bu rüsumların tətbiqi qüvvəsini saxlayır.
Qonşu Gürcüstanda isə tamam fərqli yanaşma tətbiq edilir. Ölkə daxilində tələbatı ödəyə biləcək səviyyədə istehsalı mümkün olan məhsullar (məsələn, təzə kartof və tərəvəz) üçün 12% idxal rüsumu tətbiq edilir. Lakin o məhsulların ki, istehsalı ya mümkün deyil, yaxud tələbatı ödəyəcək səviyyədə potensial yoxdu (məs., banan, kokos, əncir, qarığadalı, yaşıl çay), həmin məhsullara idxal rüsümu "0" dərəcə ilə tətbiq olunur.

Əyalətlərimiz necə büdcə müstəqilliyi qazandı?

2017-ci ilin büdcəsində çox vacib bir məqamı aydınlaşdırmağa ehtiyac var.
Büdcə layihəsinin təqdimatında belə bir məlumat var ki, öz gəlirləri xərclərini təmin edən, yəni özünü sərbəst dolandıra bilən rayon və şəhərlərin sayı 6-dan 33-ə çatmışdı.
Məsələ burasındadır ki, rəsmi məlumata görə 2017-ci ildə yerli gəlirlərin məbləği (642.4 miıyon manat) 2016-cı ilə nisbətən (766.3 milyon manat) az proqnozlaşdırlır. Yəni gəlirlərdə elə bir artım yoxdur ki, xərcləri qarşılama imkanları genişləsin. Səbəb çox sadədir: yerli xərclərin məbləği 2 dəfə azaldılaraq 1.541 milyard manatdan 718 milyon manata endirilib. Məlumat üçün deyim ki, yerli xərclərin təxminən 98%-ni 4 xərc istiqaməti təşkil edir: təhsil (orta məktəblərin və bağçaların saxlanması), səhiyyə (yerlərdəki xəstəxana, poliklinika və həkim məntəqələrinin saxlanması), rayon (şəhər) icra hakimiyyətlərinin və bəzi nazirliklərin (komitələrin) yerli aparatlarının saxlanması, mənzil-kommunal (yerli icra hakimiyyəti orqanları vasitəsilə MİS-lərin saxlanması, abadlıq işlərinin aparılması) və yerli əhəmiyyətli mədəniyyət (idman) obyektlərinin saxlanması.
Öz növbəəsində inidyədək bütün yerli xərclərin də təxminən 60%-ni təhsil xərcləri təşkil edib. Hökumət 2017-ci ildən orta məktəblərə üzrə təhsil xərclərini yerli xərclərin tərkibindən çıxarır. Bu isə təxminən 750 milyon manat deməkdir. Həmin xərclər gələn ildən mərkəzi hakimiyyətin xərcləri hesab olunacaq. Səbəb isə odur ki, rayon (şəhər) təhsil idarələri regional formata keçir. Yəni reallıqda "33 rayon öz xərcini maliyyələşdirir" təqdimatı yanlışdır. Çünki reallıqda yerli xərclər büdcə qanunvericiliyinin "yerli" hesab etdiyi xərclərdənəh əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Məsələn, rayon polis idarələrində çalışan işçi heyəti yerdə çalışır və əyalətdə maaş alır, amma onların xərcləri mərkəzi hesab edilir. Yaxud ölkədə 3 milyard manata yaxın sosial müavinət, pensiya ödənir, amma mövcud qanunvericliyə görə bu xərclərin hamısı mərkəzi hesab edilir. Eyni qaydada kənd təsərrüfatı xərcləri: kəndlinin öz təsərrüfatına görə yaşadığı ərazidən kənara çıxmadan aldığı subsidiya (ümumiyyətlə isə bütün kənd təsərrüfatı xərcləri) mərkəzi xərclər kateqoriyasına aiddir.
Yəni real qiymtləndirmə aparılsa, dövlət büdcəsinin 16 milyard manatdan çox xərcləmələrinin ən azı yarısı yerlərdə xərclənir, amma yerli xərc hesab olunmur. Əgər nəzəri olaraq büdcə ayırmalarını xərclənmə yerinə görə qruplaşdırsaq, məlum olacaq ki, yerli gəlirlər yerli xərclərin heç 10%-ni belə qarşılamağa yetərli deyil. Belə təsnifat olsa, Bakıdan savayı heç bir ərazi öz xərclərini qarşılaya biləcək gəlirlər formalaşdıra bilməz və büdcə qanununda bütün bölgələr "dotasiya ilə yaşayan bölgələr" kateqoriyasına aid edilər.
Amma təəssüf ki, bu cür təsnufatı aparmaq bizim hazırkı hüquqi sistemimiz imkan vermir. Söhbət nədən gedir?

Azərbaycanda regional dövlət hakimiyyəti sistemi olmadığına görə mərkəzi hakimiyyət orqanlarının səlhiyyəti çərçivəsində maliyyələşdirilən bütün xərclər mərkəzi xərclər hesab olunur. Məsələn, bu ilədək təhsil xərcləri (orta təhsil və bağçalar) hər bir rayon icra hakmiyyətinin səlahiyyətində idi. Regional təhsil idarələri yaradılacağı üçün həmin xərclərin artıq hansısa konkret rayon icra hakimiyyətinə səlahiyyəti çərçivəsinə sığışdırmaq mümkün olmur. Azərbaycanda isə bir çox ölkələrdə (məsələn, Gürcüstan, Moldova, Ukrayna) olduğu kimi regioanal idarəetmə olmadığından, avtomatik olaraq yerli icra hakimiyyətlərinin xərc salahiyyəti mərkəzləşir. Eyni məntiqlə sabah səhiyyə xərclərini də tam mərkəzləşdirməklə və yerli hakimiyyətlərin xərc yükünü qayçılamaqla 33 deyil, ən azı 50 bölgəni "maliyyə cəhətdən müstəqillik qazanmış ərazi" qrupuna keçirtmək olar. Əslində baş verən proses neqativdi . Çünki beynəlxaq təcrübədə yerli xərclərin ümumi dövlət xərcləmələrində payının yüksək olması ölkədə maliyyə əksmərkəzləşməsinin səviyyəsinin yüksək olduğuna dalalət edir.
İnkişaf etmiş və bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə maliyyə əksmərkəzləşməsi əmsalı 30%-60% intervalında dəyişir. Bizdə bu göstərici 2016-cı ildə 7% ətrafında idi, təhsil xərclərinin tam mərkəzləşməsi ilə bağlı qərar nəticəsində 2017-ci ildə 3%-ə enəcək.
Əslində büdcənin indiki səviyyədə mərkəzləşməsi həm də siyasi mərkəzləşmənin göstəricisidir. Ölkədə regional idarəetmə sisteminin formalaşdırılmasına, onların vasitəsilə yerli hakimiyyətlərinin sosial-iqtisadi və maliyyə muxtariyyətinin gücləndirilməsinə zərurət olduğu bir şəraitdə, tam əks proses gedir...

İlin sona qalan 4 ayı: manatı nə gözləyir?

İkinici devalvasiyadan sonra manatın dollar qarşısında ən yüksək məzənnəsi mart ayında qeydə alınmışdı (1.64). Ümumilikdə mart ayının ilk yarısında məzənnə 1.60-1.64 intervalında dəyişdikdən sonra may ayının axırlarında manat özünün ən yüksək (ucuz) məzənnəsi ilə müqayisədə 10% bahalanaraq 1.49 nöqtəsində qərarlaşdı.

Valyuta və neft bazarları arasında əlaqə və dinamikanı izləyən təhlilçilər yaxşı bilir ki, qısamüddətli dövrdə (bir neçə gündən 1-2 aya qədər) neft bazarında baş verən proseslər manatın məzənnəsində özünü göstərmir. Məsələn, dünya neft birjalarında qiymət dinamikası ilə rus rublunun məzənnəsi arasında əlaqə birbaşadı. Bunun 2 mühüm səbəbi var: 1) Rusiya Mərkəzi Bankı rublu sərbəst buraxıb, lakin Azərbaycan Mərkəzi Bankı formal bəyan etməsinə rəğmən manatın məzənnəsini sərt şəkildə tənzimləyir; 2) Rusiyada bazar infrastrukturunun vacib elementləri olan maliyyə və fond bazarları fəaliyyət göstərir, həmçinin Rusiyanın dünya fond birjalarınının listinqində olan, bu birjalar vasitəsilə səhmlərinin dəyəri formalşan şirkətləri mövcuddur. Rusiya iqtisadiyyatının özülünü neft təşkil etdiyi üçün təkcə rublun deyil, həmin şirkətlərin kapitalizasiyasına da neftin qiyməti təsir edir. Dolayısı ilə isə rublun dəyərini neftlə yanaşı fond bazarında rusiya şirkətlərinin səhmlərinin dəyəri, daxili fond bazarında isə “rus indeksləri” təsir edir. Manat isə belə “yan təsirlər”dən tam azaddır. Ölkədə fond bazarı yoxdur – deməli fond indekslərinin manatın məzənnəsinin formalaşmasında iştirakı da yoxdur. Eynilə, beynəlxalq fond bazarlarında listinqə düşən milli şirkətlər yoxdur, deməli arxasında neftin dayandığı iqtisadiyyatda baş verənlərin həmin şirkətlərin kapitalizasiyasına, bu faktoruun isə manatın dəyərinə təsiri istisnadır. Uzağa getmədən Türkiyə nümunəsinə baxın – daxili siyasi faktor fond bazarında türk fond indekslərini “öldürən” kimi lirə adekvat miqyasda dəyər itkisinə məruz qalır.

Manata isə orta və uzun müddətli dövrdə (ən azı 3 ay və daha uzun müddətə) birbaşa neft ixracının təsiri altında olan tədiyyə balansının vəziyyəti təsir göstərir. Məsələn, 1-ci rübün nəticələrinə görə, ölkənin tədiyyə balansının ümumi mənfi saldosu 1.3 milyard dollara, cari hesablar balansının mənfi saldosu 432 milyon dollara çatmışdı. Məhz həmin ərəfədə manatın dollar qarşısında ən ucuz olduğu dövrdür (3 ay ərzində məzənnə 1.56-1.64 intervalında hərəkət edib).

Amma manatın məzənnəsinə təsir edən çox vacib amil kimi bankların davranışlarını da diqqətdən kənarda saxlamaq olmaz. Bank sektorunun xalis valyuta mövqeyi müsbət olduqda manatın xarici valyutalar qarşısında dəyər itirməsi riski xeyli azalır. Xalis valyuta mövqeyinin müsbət olması o deməkdir ki, bank sektorunun valyuta aktivləri onun valyuta öhdəliklərini üstələyir. Başqa sözlə, banklar zəruri həcmdə valyuta likvidliyinə malikdir və bazara onun ehtiyacı olduğu qədər valyuta çıxara bilir. Xalis valyuta mövqeyi 2 göstərici əsasında formalaşır ki, onlardan birincisi  bank sektounun xalis xarici aktivləridir. Xarici aktivlərə bankların xarici banklara olan hesablarında saxladığı xarici valyuta və qiymətli metallar formasında vəsaitlər, yerli bankların xarici şirkət və bankların səhmlərinin alınmasına yönəltdiyi vəsait, xaricə verdikləri kreditlər və s. daxildir. Bankların xarici öhdəliklərinə xaricdən aldıqları kreditlər, əcnəbilərin xarici valyuta ilə depozitləri və yerli bank hesablarındakı xarici valyuta ilə nağd qalıqları və s. (məs, qiymətli metallar formasında saxlancları) daxildir. Xarici aktivlərin və öhdəlikırin nisbəti bank sektounun xalis xarici aktivlərini formaşadırır. Aktivlər öhdəliklərdən çoxdursa, fərq müsbətdir və banklar likvid valyuta ehtiyatlarına sahibdirlər. Öhdəliklər aktivlərdən çoxdursa, deməli banklar nəinki əlavə valyuta ehtiyatlarına malik deyil, əksinə bu öhdəlikləri zamanı çatdıqda icra etmək üçün kənardan (ya birbaşa alış əsasında valyuta bazarından, ya da Mərkəzi Bankdan borc formasında) valyuta cəlb etməldir.  

Bu baxımdan Azərbaycanın bank sektorunun hazırkı vəziyyəti yaxşı deyil. Belə ki, ilin əvvəlində bankların xarici aktivləri öhdəliklərini 14% üstələyirdi (5.4 milyard dollar aktiv, 4.6 milyard dollar öhdəlik vardı). İyulun əvvəlinə olan məlumata görə isə vəziyyət tam əksinədir:  bankların xarici öhdəlikləri aktivlərini 27% üstələyir (3.4 milyard dollar aktiv, 4.3 milyard dollar öhdəlik var).  Rəqəmlərə diqqət edək: 6 ay ərzində bank sektorunun xarici öhdəlikləri cəmi 300 milyon azalıb, amma xarici aktivləri 2 milyard dollar. Bu o deməkdir ki, xarici öhdəliklərin icrasından sonra bank sektorunun “əriyən” 1.7 milyard dollarlıq valyuta vəsaiti də manatın qorunmasında Mərkəzi Banka və Neft Fonduna dəstək verməsi kifayət qədər real ehtimaldır. Bankların xalis xarici aktivlərinin belə sürətlə əriməsinin yaxın zamanlada ən azı 2 mənfi nəticəsini göstərmək olar: manatın qorunmasında daxili valyuta bazarına bank sektorunun dəstək imkanı azalır və bankların xarici öhdəlikərini icra etmək üçün zəruri həcmdə likvid valyutaya malik olmaması onların reytinqini kəskin şəkildə pisləşdirəcək. Manatın dollar qarşısında ən baha olduğu vaxtlar aprel-iyun ayları oldu. Məhz həmin 3 ayda bankların xarici aktivləri 2 milyard dollar “əriməyə” məruz qalıb.

Bankların valyuta mövqeyinə təsir göstərən ikinci amil daxili resurlar üzrə valyuta aktivlərinin və öhdəliklərinin nisbətidir. Söhbət əlbəttə ilk növbədə valyuta ilə kreditlərin və depozitlərin nisbətindən gedir. Təəssüf ki, 2015-ci ilin 1-ci rübündən sonra Mərkəzi Bank bank sektoru üzrə vacib göstəriciləri, xüsusilə aktiv və passivlərin həcmini, həmçinin strukturunu gizli saxladığı üçün təhlilin bu hissəsini yalnız kredotlər və depozitlər üzərində qaurmağa məcburuq. Çünki bank sektorunun aktiv və passivləri ilə bağlı yeganə açıq məlumat bu göstəricələrdir. Deməli, ilin əvvəlində bank sektorunun valyuta kreditləri (aktivləri) valyuta depozitlərindən cəmi 8% az (585 milyon dollar) idi. İyulun əvvəlinə bu fərq 20%-ə (1.5 milayrd dollara) çatıb.

Hər 2 fakt bank sektorunun xalis valyuta mövqeyinin qısa müddətdə müsbətdən mənfiyə keçdiyini aşkar göstərir.

Nəhayət, manatın taleyinə təsir göstərən həlledici amil hökumətin xərcləmələridir. Hökumət 2016-cı ildə icmal büdcədən (Neft Fondu, dövlət büdcəsi, Sosial Müdafiə Fondu və xaricdən alınan kreditlər üzrə birgə xərcləmələri) 24.5 milyard manat xərcləməyi planlaşdırır. Bu vəsaitlərin ən azı 13 milyard manatı neft gəlirləri hesabına təmin edilməlidir. Nəzərə alaq ki, ilin ilk yarısında hökumət icmal büdcənin proqnoz edilən həcminin cəmi üçdə birini (8.2 milyard manat) xərcləyib. İkinici yarıda isə yerdə qalan 70%-ni xərcləməlidir - əgər büdcəni tam icra etməyi hədəfləyibsə. Xüsuilə də 6 ayda Neft Fondunun büdcəsi illik proqnozun cəmi 25%-i qədər xərclənib.

Bu təhlildən çıxan əsas nəticələr: 

1) Hökumət sekvestrə getmədən icmal büdcəni proqnoza uyğun icra etməyi qərara alıbsa, Mərkəzi Bank ilin sonrakı aylarında manatın yüksək məzənnəsini (ən azından 1.55-1.65 intervalı) qorumaqda maraqlı olacaq. Bu hökumətin fiskal maraqları baxımından çox önəmlidir. 

  2) Bankların xalis valyuta mövqeyi mənfidir, bank sektorunun yaxın müddətdə valyutaya tələbi yüksək olacaq. Bu amil də dollara tələbin yüksək olacağını və məzənnənin ən azından 1.55-1.65 intervalında hərəkət etməsini stimullaşdıracaq.   

Yalnız ilin sonrakı aylarında neftin qiymətinin heç olmazsa 55-60 dollar ətrafında hərəkət etməsi manatın nisbətən aşağı məzənnəsinə (1.50-1.55 intervalı) dəstək verə bilər. Hələlik neft bazarında qiymətləri aşağı çəkən səbəblərin (Norveçdə 1 ildə hasilatın 10% artması, İranın sanksiyalardan əvvəlki hasilatı bərpa etməsi və OPEK-lə hasilatın dondurulması məsələsində danışıqlaradn imtina etməsi, Səudiyyə Ərəbistanının Asiya bazarlarında dempinq tətbiqi, Çinin enerji istehlakının sabitləşməsi və s.) daha təsirli olduğunu nəzərə alsaq, qiymətlərin ilin sonunadək son aylardakı trayektoriyada (40-50 dollar) hərəkət etməsi daha real görünür.  

Elm və dərman: bizi hansı sağaldacaq?

Dövlət başçısı hökumət üzvləri ilə keçirdiyi müşavirədə bəyan edib ki, yaxın zamanlarda dərman istehsalına başlanacaq və dərman preparatları istehsal edəcək fabriklərin tikilməsi gündəlikdədi.

Qeyri-neft sektorunun inkişafı və iqtisadiyatın şaxələndirilməsi baxımından cəlbedici bəyanatdı. Amma ortada çox mühüm bir sual var:  dərman istehsalı üçün hansı şərtlər tələb olunur?

1) Elmi potensialın mövcudluğu

Dərman sənayesinin əsas fərqləndirici cəhəti sıx və böyük həcmdə elmi-tədqiqat işləmələri üçün sərmayə tələb etməsidir. Bu gün dünyada elmi tədqiqat üçün çəkilən xərclərin strukturunda 15% payla məhz dərman sənayesi 1-ci yerdə dayanır – və hər il təxminən 150-160 milyard dollar xərclənir.  

Azərbaycan kimi elmi potensialı zəif, elmə sərmayə qoyulmadığı, iqtisadiyyatla elmi sferalar arasında bütün əlaqələrin itdiyi ölkədə dərman sənayesinin indiki elmi potensial müqabilində imkansız görünür. Tibbi, bioloji və kimya sahəsində elmi ptensial elə səviyyədə olmalıdır ki, istehsal elədiyin məhsul Dünya Səhiyyə Təşkilatının işlədiyi və dərman istehsalında dünya norma və standartlarını müəyyən müəyyən edən “Yaxşı istehsal təcrübələri”nə cavab verə bilsin. İlk növbədə elmi potensial olmadan klinik araşdırmalar üçün fundamental baza qurula bilmir. Klinik araşdırma müəyyən bir sağlamlıq problemini haqqında əvvəldən təyin olunmuş, cavabı bilinməyən problemləri yeni müalicə üsulları ilə araşdırmaq üçün elmi cəhdlərdir. Bu işdə ölkənin tibb elmi və infrastrukuturu iştikak etməlidir. Vətədaşı elementar xəstəliklərin müayinəsi üçün qonşu dövlətlərə üz tutan ölkədə tibb elmi və infrastrukuturu belə klinik araşdırmalara dəstək verə biləcəkmi? Məlumat üçün deyim ki, Türkiyə kimi tibb sənayesi və elminin inkişaf etdiyi ölkə klinik araşdırmaların sayına görə, Avropa və ABŞ-dan on dəfələrlə geri qalır.  Halbuki Türkiyənin 10-dək universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərən texnoloji inkişaf bölgələrində dərman istehsalı sahəsində elimi araşdırmalar aparılır. Əlavə olaraq, Türkiyədə 5 dərman şirkərinin özünün böyük elmi-tədqiqat mərkəzi mövcuddur. Bizdə belə mərkəzləri quracaq kadr potensialı varmı?

2) Zəruri infrastrukturun mövcudluğu

Dərman sənayesi üçün elmi mərkəzlərin qurulması üçün köklü baza olmalıdır – universitetdən gələn bir baza. Məsələn, Türkiyədə dərman sənayesi üçün elmi-tədqiqat mərkəzlərinə kadr yetişdirən infrastruktura diqqət yetirək: ölkənin müxtəlif universitetlərində 31 kimya mühəndisliyi, 46 kimya, 28 kmya texnologiyası, 49 bioloji, 81 tibb, 34 genetik və molekulyar bölmə fəaliyyət göstərir.  Nəzərə alaq ki, Türkiyə hələ dərman istehsalına görə dünyada 31-ci sırada yer alan bir ölkədir.

Dərman sənayesinin infrastrukturuna elmi-tədiqiqat mərkəzləri ilə yanaşı hazır məhsulun emalı üçün zəruri məmulatları istehsal edən müəssisələrin mövcudluğudur. Bu müəssisələr hansı kadr potensialı və xammalla qurulacaq?

Yoxsa bütün komponentlər idxal ediləcək və bizim adına “dərman sənayesi” dediyimiz sənaye yalnız qablaşdırma ilə məşğul olacaq?     

3) Rəqabət qabiliyyətli məhsul  

Azərbaycan bazarı böyük bazar deyil – illik dərman istehlakı xərclərinin real həcmi 650-700 milyon manatı manatı ötmür. Bu dərman dövriyyəsinin əhəmiyyətli hissəsi şiş və qan xəstəlikləri ilə bağlı yüksək texnologiya və elmi baza tələb edən dərmanlardır ki, bu dərmanları hətta Türkiyə yaxın illərdə istehsal etmək gücündə olmadığını etiraf edir. Əgər söhbət ən yaxşı halda 200-250 milyon manatlıq dövriyyəsi olan bir sənayenin yaradılmasından gedirsə, bu istər ÜDM və məşğulluğa, istərsə də büdcəyə qatqısı baxımından yeni sənayenin potensialının böyük ola bilməz. Ona görə yerli dərman sənayesi məhdud daxili bazara deyil, yalnız ixrac dayalı qurulmalıdır. İxrac isə rəqabətabiliyyətli (həm qiymət, həm keyfiyyət baxımından) məhsul sayəsində mümkündür. Bazarın 95%-ni əlində saxlayan transmilli dərman nəhəngləri ilə rəqabətə girəcək potensialımız varmı?    

Sənayeləşmə strategiyası nəyi hədəfə almalıdır?

Postneft dövrünün hökumətin gözləntilərinin əksinə zidd olaraq onu tez yaxalaması tələsik və pərakəndə qərarların verilməsinə səbəb olur. Amma məsələlərə köklü yanaşma olmalıdır. Məsələn, yaxşı işlənmiş bir sənaye strategiyası olmalıdır. Həmin sənəddə dünyada qəbul olunan hər bir texnoloji səviyyədə bizim imkanlarımız, fürsətlərimiz və zəif nöqtələrimiz dəqiq müəyyən edilməli, hər bir səviyyə üçün hədəflərimiz və resurslarımız müəyyən edilməlidir.

Hazırda dünyada sənaye məhsulları 4 qrupa bölünür: aşağı, orta aşağı, orta yüksək texnoloji və yüksək texnoloji qrupuna daxil olan məhsullar.

Yüksək texnoloji qrupa təməl əczacılık məhsulları və əczacılıqla əlaqəli məmulatların emalı, kömpüter, elektronik və optik məhsullar, hava texnikası və kosmik vasitələrin istehsalı daxildir. Bu qrup məhsulların istehsalı ən yüksək səviyyədə və ən yeni nəsl texnologiyaların tətbiqi, elmi-tədqiqat işləmələri sayəsində mümkündür.

Orta yüksək texnoloji məhsul qrupuna kimyəvi məhsulların, silah ve sursat, elektriklə çalışan avadanlıqlar, motorlu quru nəqliyyat vasitələri, tibbi və stomatologiya ilə əlaqədar vasitələr istehsalı daxildir.

Orta aşağı texnoloji məhsul qrupuna rəfinə edilmiş neft məhsulları istehsalı, rezin və plastik məhsulların istehsalı, digər qeyri-metal mineral məhsulların istehsalı, baza metallurgiya sənayesi məhsulları, maşın və avadanlıqlar istisna olmaqla metal məmulatların emalatı, gəmilərin və üzən strukturların inşası, maşın və avadanlıqların quraşdırılması və təmiri.

Aşağı  texnoloji məhsul qrupuna qida məhsullarının, içkilərin, tütün məmulatlarının, toxuculuq məmulatlarının, geyim əşyalarının, dəri məmulatlarının, ağac məmulatlarının, kağız məmulatlarının və mebelin istehsalı  

Bu təsnufata diqqət edin: biz əsasən aşağı, müəyyən qədər isə orta aşağı texnoloji məhsul istehsal edə bilirik. İndilikdə bizim hədəfimiz orta yüksək texnoloji məhsulların istehsalı üçün potensial yaratmaq, bu mərhələdə isə yüksək texnologi qrupa daxil olmaq üçün elmi potensial formalaşdırmaq olamalıdır. Göründüyü kimi, əczaçılıq məhsulları məhz yüksək texnoloji qrupa daxildir.   

Məlumat üçün deyim ki, Sinqapur 60-cı illərdə müstəqillik quran zaman yaratdığı keramika və gəmiqayırma sənayesi iflasa uğrayıb- elmi potensialın zəifliyi, rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalı yarada bilməməsi, daxili bazarın məhdudluğu səbəbindən. Lakin o dövr üçün bu ölkənin mövcud imkanlarına uyğun və Norveç sərmayəsinin dəstəyilə yaratdığı forel balıqlar üçün qarmaq istehsalı müəssəisələri ölkə iqtisadiyatına daha böyük fayda gətirib.
Yeri gəlmişkən, Türkiyədə dərman sənayesi və biotexnoloji sahə ilə bağlı 2015-2018-ci illər üzrə 2 ayrı strategiya və tədbirlər planı qəbul edilib.  

Dünya dərman istehsalı ilə bağlı maraqlı faktlar

Hazırda dünya dərman bazarının həcmi 1 trilyon dollar təşkil edir. Bazarın 95%-i transmilli şirkətlərin, o cümlədən 65%-i Şimali Amerika (ABŞ və Kanada) və Avropa ölkələrinə məxsus şirkətlərin əlindədi.

Bölgə ölkələrindən Türkiyə bu sahədə öndədir. Bu ölkə yüksək istehsal texnologiyası (biotexnoloji) əsasında istehsal olunan dərmanlar istisna olmaqla istənilən növ dərmanları istehsal etmək potensialına malikdir. Türkiyə dərman istehsalını DST-nın müəyyən etdiyi “Yaxşı istehsaıl təcrübələri”nə uyğun dünya norma və standartlarına uyğunlaşmaq istiqamətində son 35 il ərzində çox böyük yol qət etsə də, yetərli rəqabət gücünə malik deyil.  Hazırda Türkiyədə 15-i xarici olmaqla 77 dərman istehsalı şirkəti fəaliyyət göstərir. 3100 adda dərman istehsal edilir, 31 000 insan çalışır, 900 miıyon dollar ixraca malikdir.Təxminən 1.2 milyard dollarlıq məhsul da daxili bazarda satılır. Yəni yerli istehsalın ümumi dövriyyəsi 2 milyard dollar ətrafındadır.

Cəmi 4.2 milyon əhalisi olan İrlandiyanın ÜDM-nin 11%-i, ixracının 50%-i dərman sənayesi hesabına formalaşır. Dərman ixracınının illik həcmi 30 milyard dollar ətrafındadı. Bu ölkə dərman sənayesinin inkişafını ötən əsrin 70-ci illərində elan etsə də, yalnız 80-90-cı illərdə tibbi və texniki universitetllərin inkişafı sayəsində dünya bazarına çıxa bilmişdi. Hazırda dünyada ən çox satılan 12 dərman növündən 5-i İrlandiyada istehsal edilir.