Dəyişən büdcə, ehtiyatları xərclənən Neft Fondu, hökumətdən məlumat ala bilməyən Palata

2016-cı ilin büdcəsinə dəyişikliklər göstəridi ki, büdcə qanunvericiliyinin ciddi şəkildə təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var.

Söhbət ilk növbədə il ərzində büdcəyə dəyişikliyin və yenidən baxılmasının çox dəqiq hüquqi prosedurlara, aydın hüquqi ifadələrə əsaslanmasından gedir.

Hazırda qüvvədə olan qaydalar belədir: "Büdcə sistemi haqqında" Qanunun 15.5-ci maddəsinə görə, cari ilin dövlət büdcəsi haqqında qanuna əlavə (həmçinin dəyişikliklər) edilməsi ilə bağlı Milli Məclis qarşısında məsələ qaldırıla bilər, amma bunun üçün müəyyən hüquqi tələblər olmalıdır. Əvvəla, qanuna görə (maddə 23.5), dövlət büdcəsinin icrası zamanı ilin hər hansı rübündən birinin yekununda büdcənin faktiki gəlirləri rəsmi təsdiqlənmiş rüblük proqnozdan 20 faizdən çox kənarlaşma olarsa, büdcə icrası Milli Məclisin müvafiq komitələrində müzakirə edilir. Qanunda mütləq qaydada göstərilmir, amma əgər birgə müzakirələr əsasında büdcənin dəyişilməsi zəruri hesab edilərsə, 23.3-cü maddəyə görə, 15 may - 15 oktyabr aralığında dəyişikliklə bağlı qanun layihəsi parlamentə təqdim edilə bilər. Başqa bir normaya (maddə 23.4) ilin 1-ci yarısının yekunlarına (iyun ayının sonuna) görə büdcə gəlirləri və kəsirinin maliyyələşdirilməsi üzrə faktiki büdcə gəlirləri proqnoz göstəricidən 30 faiz az olduqda,  oktyabr 15-dən gec olmayaraq dəyişikliklə bağlı qanun layihəsi parlamentə təqdim edilməlidir. 

Lakin ilin nəinki ilk yarısı, hətta ilk rübü belə bitmədiyindən hazırkı dəyişiklik yuxarıda sadalanan hüquqi tələblərin heç birinə söykənmir. Bu dəfə ölkə başçısı özünün Ana Yasada əks olunan səlahiyyətlərinə (maddə 109.2) istinad edərək dövlət büdcəsinə dəyişikliyi Parlamentə göndərib. Problem bunda deyil – prezidentin bu səlahiyyətinə dair konstitusion norma "Büdcə sistemi haqqında" Qanunda (maddə 23.2) da öz əksini tapıb. Məsələ ondadır ki, həmin müddəa dəqiqləşdirmir ki, dövlət başçısının büdcəyə yenidən baxılması üçün mümkün zəruri hallar hansılar ola bilər. Orda ümumi olaraq qeyd edilir ki, “dövlət büdcəsinə yenidən baxılması zərurəti yarandıqda” prezident öz səlahiyyətlərindən yararlana bilər.        

Büdcə çox ciddi strateji sənəddir, onun dəyişdirilməsi üçün təşəbbüslərin hüquqi əsasları və zaman çərçivələri qanunvericilikdə olduqca dəqiq əks etdirilməlidir. Xüsusilə də büdcə parlamentin ali icra hakimiyyətinə nəzarətini təmin edən əsas mexanizmdi və qanunverici orqanın büdcə səlahiyyətləri daha geniş, icra hakimiyyətinin səlahiyyətləri maksimum çərçivəli olmalıdır.

Başqa bir mühüm məsələ icmal büdcə göstəricilərinin qanunverici qaydada təsdiqlənməməsidir. İcmal büdcəyə dövlət büdcəsi, Sosial Müdafiə Fondunun büdcəsi, Neft Fondunun büdcəsi və Naxçıvan MR-nın büdcəsi daxildir.  Məsələ bundadır ki, Maliyyə Nazirliyi büdcənin izahı ilə bağlı hazırladığı bütün sənədlərdə icmal büdcənin gəlirləri, xərcləri və kəsiri haqda məlumat verir. Amma, məsələn, icmal büdcənin kəsirinin tənzimlənməsinə dair qanunvericilikdə hər hansı hüquqi müddəa yoxdu. Gec də olsa vəziyyət dəyişməlidi: təcili olaraq Azərbaycanda Büdcə Məcəlləsi qəbul edilməli, Dövlət Neft Fondunun təsdiqlənməsi və icrasına nəzarət səlahiyyəti prezidentdən parlamentə keçməlidir. Parlamentin isə dövlət büdcəsi haqqında deyil, icmal büdcə haqqında 3 illik qanunların qəbulu praktikasına keçməsi çox mühümdür. Bəlkə bu yolla büdcənin ortamüddətli planlaşdırmasına peşəkar yanaşmanın təmin etmək mümkün olsun.

Büdcə qanunvericiliyi icmal büdcənin kəsirinə mütləq limit qoymalıdır. Təsəvvür edin ki, yeni büdcə dəyişikliyindən sonra icmal büdcənin kəsiri 2016-cı il üçün proqnozlaşdırılan ÜDM-nin 16%-nə çatır- icmal büdcə üçün 8.8 milyard manat kəsir proqnoz edilir. Bu həddən artıq yüksək göstəricidir. Müqayisə üçün deyim ki, Avropa Birliyi Maastrix sazişinə əsasən üzv dövlətlərin büdcə kəsiri üçün həddi ÜDM-ə nisbətən 3% müəyyən edib. Ümumiyyətlə yeni büdcə qanunvericiliyi Neft Fondundan büdcəyə transfertlərin həcminə, icmal büdcə vasitəsilə daxili və xarici borclanmanın ÜDM-ə nisbətinə mütləq limitlər tətbiq etməlidir. Əks halda neftin qiymətlərinin artmadığı şəraitdə yaxın 2-3 ildə bir tərəfdən Neft Fondunun xarici aktivlərinin daxili istifadə hesabına sürətlə tükənməsinin, büdcə təminatlı borcların kəskin artmının şahidi olacağıq. Belə ssenari yaxın 10 illikdə ölkənin maliyyə sistemi və makroiqtisadi vəziyyəti üçün ciddi problemlər vəd edir.

Nəhayət, Hesablama Palatasının səlahiyyətləri ilə bağlı. “Hesablama Palatası haqqında” Qanunun 2-ci maddəsinə əsasən, Palata dövlət büdcəsinin layihəsinə rəy hazırlamalıdır – hazırlayır da. Amma bu rəy necə hazırlanır? Son büdcə dəyişkliyində hökumət sosial müdafiə xərclərin 802 milyon manat artıırıb. Amma parlamentə təqdim olunan büdcə layihəsində həmin vəsaitin yalnız 211 milyon manatının təyinatı konkret göstərilir, bu qədər məbləğin pensiya, müavinət və təqaüdlərə xərclənəcəyi göstərilir. Yerdə qalan 590 milyon manatın dəqiq bölgüsü və təyinatı yoxdur. Ən qəribəsi odur ki, Hesablama Palatası öz rəyində həmin məbləğin “gizli” saxlanmasından şikayətlənir. Problemin kəskinliyini təsəvvür etmək mümkündümü? Qanuna görə, büdcə layihələri məhz Palatanın rəyi əsasında müzakirə və qəbil edilir. Palata isə bu rəyləri ilə büdcənin bütün detallarını çözməyə, onları təhlil etməyə borcludur. Tutaq ki, hökumət büdcə sənədində bu detalları gizlədir. Axı “Hesablama Palatası haqqında” Qanunun 15-ci maddəsi qurumun məlumat almaq səlahiyyətini təsbit edir. Orda əks edilir ki, bütün təsisatlar Palata üçün zəruri olan istənilən informasiyanı 1 ay müddətində ona təqdim etməyə borcludur. Bu istiqamətdə də qanunvericlik dəyişdrilməlidir. Palatanın hazırladığı rəylərə qarşı tələblər dəqiqləşdirilməli, Palata üçün aydın olmayan məqamlar aradan qaldırılmayanadık büdcənin Parlamen müzakirəsinə çıxarılmasına yol verilməməlidir. İndi “hökumət əhalinin qayğısına qalır, ona görə sosial müdafiə xərclərini 40%-dək artırdı” deyən media və deputatlar cəmiyyətə bu 590 milyon manatın təyinatı haqda dəqiq bilgi verə bilərlərmi?

Nəhayət, sonda bir daha Neft Fondu haqda vacib bir məqam. Yəqin ki, yaxın günlərdə hökumət Fondun büdcəsini dəyişəcək. Amma artıq icmal büdcənin göstəricilərindən aydın olur ki, Neft Fondunun büdcəsinin kəsiri 7 milyard manatdan az olmayacaq. Fondun cari gəlirlərinin hesablanması üçün istifadə olunan göstəricinin səviyyəsi – xam neftin qiyməti 50 dollardan 25 dollara endirilib. 2015-ci ilin dekabrında təsdqilənən layihədə Fondun büdcə gəlirəri 6.7 milyard manat (1.05 manat/1 dollar məzənnəsi ilə 6.3 milyard dollar), xərcləri 8.2 milyard manat (7.8 milyard dollar), kəsir isə 1.5 milyard manat (1.4 milyard dollar) təsdiqlənmişdi.

Lakin neftin qiymətinin 2 dəfə azaldığı şəraitdə icmal büdcənin gəlirlərinin təxminən 5 milyard manat artırılması Fondun kəsirini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Gözlənilən dəyişikliyə əsasən Fondun 2016-cı il büdcəsinin kəsirinin 4 milyard dollardan az olmayacaq. Bu kəsir ya devalvasiya, ya da Fondun xarici aktivlərinin əridilməsi hesabına təmin ediləcək. Hər 2 addım iqtisadiyyat üçün yaxşı perspektiv etmir.

Neft Fondunu son sentinə qədər xərcləmək olar - amma büdcə xərclərinin effektiv xərclənməsinə təminat verən büdcə qanunvericiliyinin, parlament və ictimai nəzarət institutlarının olduğu şəraitdə. Təəssüf ki, iqtisadiyyatda dəyişən bu qədər hadisələrin fonunda idarəetmə davranışlarında dəyişən heç nə yoxdu: köhnə institutlar, köhnə mexanizmlər, əski mərkəzçi davranışlar.           

Böyük neft pulları dövründə hökumətin həyata keçirdiyi yanlış fiskal siyasət manatın devalvasiyasını şərtləndirdi. Bu mərhələdə başlatdığı fiskal siyasət isə Neft Fondunun resurslarının tükənməsinə və ölkənin borc yükünün ağırlaşmasını qaçılmaz edir.  

İdxal azaldı: manat rahatlaya bilərmi?

İstənilən ölkədə milli valyutanın sabitliyi ödəmə balansının durumundan asılıdır.

Sadə dillə deyilsə, ödəmə balansı ölkəyə ən müxtəlif kanallarla daxil olan və ölkədən çıxan xarici valyuta axınlarının nisbətini əks etdirir.

Daxil olan valyuta çıxan xarici valyutadan çox olanda milli valyuta ucuzlaşmır, həm də ölkənin valyuta ehtiyatları artır.

Ölkədən çıxan valyuta daxil olan xarici valyutadan çox olanda isə milli valyuta ucuzlaşır, ölkənin valyuta ehtiyatları isə məzənnəni qorumağa xərcləndiyi üçün azalır. Necə ki, son ilyarımda Azərbaycanda bu proses müşahidə edilir.

Bunları yazmağın səbəbi var: bu ilin yanvarında xaricdən əmtəə idxalı 30%-dək azalıb. Çoxları düşünür ki, bu artıq manatın sabitliyi üçün yetrəlidi. Reallıqda belədirmi? 

Əgər idxalın azaldığı şəraitdə ixrac artırsa, yaxud sabit qalırsa, ən azından idxal ixracdan daha üstün sürətlə azalırsa, bu arqument müəyyən qədər əsaslı ola bilər. Doğrudur  2016-cı ilin yanvarında Azərbaycanın idxalı 131 milyon dollar (23%) azalıb, amma ixrac bundan daha çox - 620 milyon dollar (təxminən 50%) azalıb. Ölkənin idxala xərclədiyi xarici valyutanın azalan hər dolları müqabilində ixracdan qazandığı valyuta təxminən 5 dollar azalıb. Nəticədə ötən ilin yanvarına nisbətən aylıq xarici ticarət balansının müsbət saldosu 3.5 dəfəyədək azalaraq 700 milyon dollardan  215 milyon dollara enib.  Hələ onu demirəm ki, beynəlxalq ticarət statistikası ilə bağlı mənbələrin məlumatına görə, Azərbaycan gömrüyündə uçota alınan faktiki idxal real idxal səviyyəsindən heç olmazsa 30-35% azdır. Bu fərq də nəzərə alınsa, real saldo daha kiçik rəqəmlərlə ifadə olunar... 

Ticarət balansının müsbət saldosu valyuta bazarında dayanıqlığın təmin edilməsi üçün vacibdi, amma kafi deyil. Önəmli göstərici cari hesablar balansının saldosudu. Cari hesablar balansına əmtəə axınlarından savayı daha 2 kanalla valyuta hərəkəti daxildir: xidmətlər hesabı və gəlirlər (ilkin və təkrar) hesabı.

Son 5 ilin statistikası göstərir ki, Azərbaycanda həm xidmətlər, həm də gəlirlər hesabının saldosu daima mənfi olub - yəni, bu kanallarla ölkədən çıxan valyuta ölkəyə gələn valyutanı üstələyib. Və son 3 illik statistika göstərir ki, bu 2 hesab üzrə orta aylıq kəsir təxminən 500-600 milyon dollar aralığında dəyişib. Lakin həmin illərdə xarici ticarət balansınınn orta aylıq müsbət saldosunun 1-1.2 milyard dollar olması nəticəsində cari hesablar balansının illik yekunu (+) 5-6 milyard dollardan az olmayıb.  Bir vacib faktoru da nəzərdən qaçırmaq olmaz: o ölkələrdə ki, ölkəyə kapital axını ölkədən kapital axınından azdırsa, belə şəraitdə nəinki ticarət balansının, hətta cari hesablar balansının saldosun müsbət olması da milli valyutanın sabitliyi üçün yetərli olmaya bilər. Bunun üçün vacib olan şərt kapital axınlarının mənfi nisbətinin cari hesablar balansının müsbət saldosundan kiçik olmasıdır. 2015-ci ildə Azərbaycanda biz bu prosesin canlı şahidi olduq: kapital axınlarının mənfi nisbətinin cari hesablar balansının müsbət saldosunu 9 milyard dollara yaxın üstələdi. Bu nisbət isə məhz Mərkəzi Bankın ehtiyatlarının əriməsi hesabına qapadıldı.

Beləliklə, ölkəyə əmtəə idxalı ilə yanaşı xidmət idxalının azalmadığı, xidmət ixracının ən azı əvvəlki səviyyədə qalmadığı, ölkəyə kapital axınının (investisiyalar, kreditlər, depozitlər formasında) ölkədən kənara kapital axınını üstələmədiyi şəraitdə ticarət balansının hazırkı kiçik həcmli müsbət saldosu manatın rahatlaması üçün yetərli deyil.

Bu sullara daha dəqiq cavablar yanvar ayı üzrə tədiyyə balansının göstəriclərinin açıqlanması ola bilərdi. Amma heyf ki, biz bu rəqəmləri may ayından tez görə bilməyəcəyik. O zaman isə geri qayıdıb yanvarı təhlil etməyin əhəmiyyəti qalmayacaq...  

İki ay ömrü olan büdcə...

Hökumət 2016-cı ilin büdcəsini təsdiq edəndən cəmi 2 ay sonra dəyişir. Planlaşdırma və proqnozlaşdırma düzgün aparılmadığından təxminən 11 ay zaman sərf edilib hazırlanan büdcə sənədi yenidən işləniləsi oldu. 
Büdcənin indi qüvvədə olan variantı neftin qiymətinin 50 dollar, 1.05 manat/dollar məzənnəsi əsasında hesablanmışdı. Gəlirlər 14.566 milyard manat və ya 13.8 milyard dollar səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdı.
Yeni variant isə neftin qiymətinin 25 dollar, 1.55 manat/dollar məzənnəsi əsasında hesablanır. Gəlirlərin məbləği 16.822 milyard manat və ya 10.8 milyard dollar proqnoz edilir.

Beləliklə, dövlət büdcəsinin gəlirləri manat ifadəsində 2.2 milyard manat artır, dollar ifadəsində 3 milyard dollar azalır. 
Artan 2.2 milyard manatın 408 millyon manatı Vergilər Nazirliyinin, 220 milyon manatı Gömrük Komitəsinin hesabına təmin ediləcək.
Medianın yaydığı məlumatda rast gəlmədim, amma aydındır ki, artımın yerdə qalan 1.6 milyard manatı Neft Fondundan transfertlər hesabına təmin ediləcək. Nəticədə büdcənin köhnə variantında Fondun öhdəliyi kimi müəyyən olunan 6 milyard manat 7.6 milyard manata çatdırılacaq.
Amma devalvasiya Neft Fondunun yükünü bir qədər yüngülləşdirir xilas edir - əgər köhnə məzənnə ilə 6 milyard manatı büdcəyə köçürmək üçün 5.7 milyard dollar lazım idisə, yeni məzənnə ilə 4.9 milyard dollar lazım olacaq.
Amma hökumətin Fondun gəlirlərini neftin 25 dollar qiyməti əsasında tərtib edəcəyini göz önünə gətirilsə, bu o deməkdir ki, Neft Fondunun büdcəsinin yenilənmiş variantında devalvasiyanın təsirləri nəzərə alınmaqla Fondun büdcə gəlirləri maksimum 5.4 milyard manat təşkil edəcək. Bu, yeni məzənnə ilə təxminən 3.5 milyard dollar valyuta gəlirinə bərabərdir.
Lakin büdcəyə transfertlərin yeni artımını da nəzərə aldıqda, Fondun xərcləri 10 milyard manata yaxınlaşacaq. Bu isə yeni məzənnə ilə 6.3 milyard dollara bərabərdir.
Göründüyü kimi icmal büdcənin yeni variantında Neft Fondunun kəsirinin azı 2.8 milyard dollara çatdırılması qaçılmazdır. Dekabrda təsdiq olunan büdcə ssenarisinə görə isə Neft Fondunun kəsirini örtmək üçün 1.4 milyard dollar yetərli idi.
Beləliklə, 2016-cı ilin dəyişən büdcəsi üçün manatın 50%-lik devalvasiyası yetərli olmadı. Hökumət Neft Fondunun kəsirini örtmək üçün Fondun xaricdəki aktivlərindən əlavə olaraq 1.4 milyard dollara yaxın - ümumilikdə isə 2.8 milyard dollar civarında vəsait götürməli olacaq. Əgər neftin qiyməti indiki səviyyədə qalsa, bu ilin sonunda Neft Fondunun aktivlərinin 30 milyard dollardan aşağı düşəcəyi qaçılmazdır...

Fermerlər niyə koperativləşə bilmədi?

Böyük neft pulları dövründə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı kooperativlərinin yaradılması üçün çox əlverişli iqtisadi zəmin yaranmışdı, amma bu fürsət qaçırıldı. İnhisarçı maraqlar, kəndlilərin birgə təsərrüfatlarda birləşərək sonradan iqtisadi güc qazanmasının hazırkı mərkəzləşdirilimiş siyasi sistem üçün başağrısına çevrilməsi ehtimalı məmurları bu istiqmətdə islahatlara həvəsləndirmədi. Kopperativlər yaransaydı, indi kiçik qrupun maraqlarına xidmət edən on minlərlə hektar kənd təsərrüfatına yararlı dövlət və bələdiyyə torpaqlara görə həmin kooperativlər hesabat tələb edəcəkdi. Bu koopertivlər onlardan deyil, əcnəbi fermerdən ucuz xammal alıb əhaliyə satan emal müəssisələrindən hesab soracaqdı. Fərdi fermerlər onların mallarını ucuz alan emalçılara güc göstərə bilmir, amma  kooperativlər güc mərkəzi kimi diqtə edəcəkdi. Fərdi fermerlər hökumətin aqrar siyasətində iştirak edə bilmir, amma kopperativlər öz birliklərini yaradaraq məsləhətləşmə, kənd təsərrüfatı dəstəyinin dünyada mövcud olan daha çevik mexanizmlərini tələb edəcəkdi,     

Dünyanın bir sıra ölkələrində aqrar koperativlərin iş təcrübəsinə baxın, ölkəmiz üçün onların hansı faydalar verə biləcəyini təsəvvür edin.

Avropa ölkələrinin böyük əksəriyyətində kənd təsərrüfatı kooperativlərinin məhsul istehsalında və satışında xüsusi çəkisi 75-80%-dən az deyil. Belə şəraitdə kiçik fermerlərin satış qayğısı onların adından müqavilə imzalayan kooperativlərin üzərinə keçir. Məsələn, Almaniyada tərəvəzin 76%-i son istehlakçıya 5 nəhəng kooperativ birliyi tərəfindən çatdırılır. Bu birliklər nəhəng anbar şəbəkəsinə, soyuducu nəqliyyat vasitələrinə, tara və qablaşdırma materialları istehsal edən müəssisələrə malikdirlər. Fransada üzüm sənayesi məhsullarının təxminən 70%-i, Niderlandda gülçülük təsərrüfatlarının məhsullarının 75%-i, Danimarkada xəz-dəri məmulatlarının 98%-i koopretivlər vasitəsilə reallaşdırılır. Ümumilikdə isə Finlandiya, Fransa, Danimarka, İsveç və Niderlandda qida sənayesi məhsullarının istehsal və satış həcminin orta hesabla 50%-ə qədərini fermer kooperativləri həyata keçirir.

Niderland dünyada kənd təsərrüfatı və aqrar sənayenin inkişafına görə ABŞ, Fransa, Avstraliya kimi ölkələrlə bir sırada dayanır. Odur ki, bu ölkədə aqrar kooperativlərin fəaliyyəti maraq doğurmaya bilməz. Niderlandda ilkin kənd təsərrüfatı məhsullarının əhəmiyyətli hissəsi emal mərhələsini keçməklə satış şəbəkəsinə daxil olur. Nəzərə alaq ki, bu ölkədə istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının təxminən 80%-i dünya bazarlarına ixrac olunur. Elə ona görə də, ilkin məhsullar zəruri emaldan (məsələn, təbii südün  müəssisə şəraitində müxtəlif növ məhsullara – kərə yağı, pendir, ayran - çevrildikidən) və ya qablaşdırmadan (məsələn, diri çəkidə kəsilmiş ət hissələrə ayrılıb xüsusi üsullarla qablaşdırıldıqdan) sonra satış dövriyyəsinə daxil edilir. Niderlandda kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı, nəqli və satışı əsasən kooperativlər vasitsəilə həyata keçirilir. Xüsusilə də süd (həmçinin süd məhsullarının) istehsalı sahəsində kooperativlər əhəmyyətli rol oynayır. Hazırda Avropa Birliyi çərçivəsində Birliyə üzv ölkələr arasında süd satışı sahəsində çox ciddi rəqabət var. Odur ki, Niderlandın bu sektorda çalışan kooperativləri süd istehsalçılarının maraqlarını qorumaq üçün hətta Avropa bazarlarında südün qiyməti düşdüyü şəraitdə öz üzvləri üçün zəmanətli qiymətlər tətbiq edirlər. Hazırda bu ölkənin heyvandarlıq kompleksində 8 nəhəng kompaniyadan 6-ı məhz kooperativlərdir. Onların payına ət və süd satışının təxminən üçdə ikisi düşür. Öz növbəsində, ölkədə süd istehsalı ilə 25 000 ferma məşğuldur. İstehsal olunan südün demək olar ki, hamısı emal zavodlarına satılır. Niderlandda kiçik və iri ölçülü 13 şirkətə məxsus 55 süd emalı zavodu fəaliyyət göstərir. Həmin zavodların 41-i məhz kənd təsərrüfatı kooperativlərinə məxsusdur. Eyni zamanda, ölkədə bütün süd emalının 80%-i məhz iki aqrar kooperativin («Campina» və «Koninklijke Friesland Foods» kooperativləri) hesabına təmin olunur.  Bu ölkədə kooperativlər süd bazarındakı rəqabətdə uduzmamaq üçün məhsulun keyfiyyətilə yanaşı, onun maya dəyərini aşağı salmağı çalışırlar. Odur ki, süd emalı kooperativləri yeni texnologiyaların tətbiqi məqsədilə fermalara maddi dəstək proqramları həyata keçirirlər      

---

Yaxın ayların manatı....

Son günlər mediada manatın möhkəmlənməsinin hansı həddə qədər davam edəcəyi, neftin hansı qiymətinin manatın məzənnəsinin tam sabitləşməsi üçün yetərli olması ilə bağlı müzakirələr gedir.

Reallıq belədir: neftin hətta 25 dollarlıq səviyyəsində də məzənnə sabitliyi təmin edilə bilər – bu bir stiusiyadır. Amma başqa bir stiuasiyada neftin hətta 60-70 dollarlıq səviyyəsi də valyuta bazarında sabitliyi təmin etməyə bilər.

Türkiyə kimi aylıq tədiyyə balansının göstəricilərini ictimaiyyətə açıqlayan ölkədə valyuta bazarını analiz edib ən azından yaxın dövr üçün proqnozlaşdırmaq imkanları nə qədər böyükdürsə, Azərbaycan kimi tədiyyə balansının 3 aylıq göstəricillərini rüb bitəndən sonrakı 3 ayda açıqlayan ölkədə belə proqnoz vermək çox müşkül işdi. Hələ orasını demirəm ki, bizim rəsmi idxalın həcmi Comtrede və UNCTAD-ın göstəricilərindən azı 35-40% az göstərilirsə, vəziyyət daha da mürəkkəbləşir.    

2016-cı il ərizndə manatın sabitliyi 4 amildən asılı olacaq.

Daxildə nağd yığım və iri sövdələşmələr üçün  valyutaya tələbat

 Mərkəzi Bankın nağd pul kütləsini son il yarımda 2 dəfədən çox azaltdığı şəraitdə ev təsərrüfatlarının nağd yığım üçün valyutaya tələbatının kəskin azalması qaçılmazdır. Üstəgəl, gündəlik tələabar mallarının qiymətlərin kəskin artımı əhalinin əlinə keçən manat kütləsini valyutaya yönəltməyə və valyuta ilə yığım etməyə imkan yaratmır. Məsələn, 5-6 ay əvvəl 4 nəfərlik bir ailənin minimum istehlak səbətini 600-650 manatla qarşılamaq mümkün idisə, indi həmin məblğəğ 800-850 manatdan az deyil.

Monitorinq aparan təşkilatlar daşınar və daşınmaz əmlak bazarında dövriyyənin ən azı 2 dəfə daralması ilə bağlı rəylər səsləndirir. Deməli, iri məbləğli sövdələşmələr üçün də valyuta tələbatı ötən ilə nisbətən kəskin azalıb.  

Nəhayət, tikinti və xidmət sektorunda, dövlət şirkət və müəssisələrində iş yerlərinin geniş ixtisarı insanları nəinki valyuta almaq, hətta gündəlik istehlak üçün zəruri əmtəələrə tələbatlarını ödəmək imkanından mərhum edib.

Odur ki, daxili tələbatın yaxın aylarda manatın dəyərdən düşməsi üçün fəal amil kimi rolu zəif olaraq qalacağı tamamilə realdır. İnflyasiya və valyuta ehtiyatlarının daha sürətli əriməsi təhlükəsi altnda Mərkəzi Bankın iqtisadi fəallığı artırmaq məqsədilə manat defisitini aradan qaldırmağa həvəsli görünməməsi hazırkı iqtisadi durğunluğun müəyyən bir müddətdən sonra böhranla əvəzlənməsini qaçılmaz edir. Hökumətin hətta SOCAR-ın da bütün resurslarını tikinti bazarında canlanmaya cəlb etməsi iqtisadi fəallığı bərpa etməyə yetərli olmayacaq. Qısamüddətli dövrdə (bir neçə aylıq) sosial gərginliyi xəfiflətmək üçün bu addımların “ağrıkəsici effekti” hiss edilə bilər. Lakin bu effektin təsiri bitən kimi iqtisadiyyat “kəskin ağrılardan qovrulan xəstə”nin vəziyyətinə dönəcək. İqtisadi böhranın qarşısını yalnız dəyər yaradan, dayanıqlı iş yerləri formalaşdıran sektorların dəstəkənməsi alacaq.  

Xariclə əmtəə və xidmət ticarətinin qurulması üçün vayuta ehtiyacları

Rəsmi mənbələrdə təqdim edilən məlumatları analiz etsək, 2015-ci ildə Azərbaycanın başqa ölkələrdən əldə etdiyi əmtəə və xidmətlərə hər ay təxminən 1.5 milyard dollar xərclənib. Comtrede və UNCTAD-ın göstəricilərindən çıxış etsək, real göstərici 2 milyard dollardan az deyil. İl ərzində Azərbaycanın dünyaya satdığı əmtəə və xidmətlərin orta aylıq həcmi isə 1.4 milyard dollar olub. 

Hökumətin məlumatına görə, yanvarda əmtəə idxalında kəskin azalma var. Prinsip etibarı ilə qısa müddətdə idxalı əvəzləyən istehsal yaradılmadı ki, idxal kəskin ixtisar olsun. Deməli əsas səbəb itisadi vəziyyətin pisləşməsindən dolayı istər müəssisələrin, istərsə də ev təsərrüfatlarının idxal ehtiyaclarının azalmasıdır. Məsələn, xammalı xaricdən alan müəssisələri idxalı azalırsa deməli istehsal imkanlarını itirir. Yaxud ev təsərrüfatlarının əvvəlki alıcılıq qabiliyyəti yoxdusa, bir çox idxal mllarını almaqdan imtina etməli olacaq. Qısası, idxalı əvəzləyin istehsal yarandığı tədqirdə idxal azalırsa, bu pozitiv xəbərdi və milli istehsalın inkişafına işarədir. Yox belə istehsal yaradılmadığı halda idxal kəskin azalırsa, bu neqativ xəbərdi və müəssisə-şirkətlərin istehsal potensialının, ev təsərrüfatlarının isə gəlir-məşğulluq imkanlarının itirilməsinə işarədir. Amma səbəbindən asılı olmayaraq əmtəə idxalının azalması milli valyutaya təzyiqi azaldır.

Eyni vəziyyəti xidmət idxalına münasibətdə də baş verəcəkmi? Hələlik rəsmi təsdiqlənməyən məlumata görə, 2015-c ildə Azərbaycanın xaricdən xidmət idxalı 8 milyard dollar ətrafında olub – az qala elə əmtəə idxalı qədər. Həmin xidmətlərin 40%-ə qədəri tikinti, 30%-ə qədəri turizm, 15%-ə qədəri nəqliyyat və rabitə, yerdə qalan 15%-ə qədəri isə strukturu açıqlanmayan “hökumət xidmətləri”, “digər işgüzar xidmətlər” kimi xidmətlər təşkil edib. Əmtəələrdən fərlqi olaraq bu xidmətlərə tələbatın hansı hissəsinin ixtisar ediləcəyini proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Çünki indiyə qədər bizim hansı xarici xidmətlərdən isitfadə etdiyimiz, onlara tələbata hansı faktorların təsir etdiyi barədə fundamental araşdırma və təhlillər yoxdu ortada.

Yalnız turizm idxalının azalacağı çox real görünür. Çünki “ucuz dollar” dövründə valyuta alıb çox uzada yox, elə Gürcüstan, Ukrayna və Belorusda dincələn kifayət qədər orta təbəqəyə mənsub insanlar vardı. Manatla bu xidmətlərlə bağlı xərclərin son 1 ildə 2 dəfə bahalaşması xaricə turizmin cəlbediciliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Bir sözlə, xidmət idxalına yönəldilən valyuta həcmlərinin də azalması real görünür və bu faktor hesabına da manata təzyiqin xəfifləyəcəyi real görünür.

Ölkəyə gələn və ölkədən gedən valyuta gəlirləri

2015-ci il üzrə əmək haqqı və investisiya gəlirləri formasında ölkədən hər ay təxminən 220-230 milyon dollar valyuta çıxıb, ölkəyə bu kanalla gələn gəlirlər isə təxminən 4 dəfə az olub və 55 milyon dollar ətrafında olub. Azərbaycandan çıxan vəsaitlər demək olar ki, xarici neft şirkətlərilə bağlı olub və neftin qiymətinin azalmasına uyğun olaraq həmin məbləğ də azalacaq.

Bu təsnifat üzrə valyuta axınlarının bir mənbəyi də kənarda işləyən vətəndaşlarımızın pul köçürmələridir. İlkin məlumata görə, bu köçürmlərin həcmi 2015-ci ildə əvvəli ilə nisbətən 50%-dən çox azalıb. Əgər azalma 2016-cı ildə də davam edərsə, bu manata təzyiqi artıran, onun məzənnəsinin sabitliyinə təsir göstərən neqtiv amildir. 

Kapitalın hərəkətinin dinamikası

Bu, rəsmi qaydada birbaşa və portfel formasında ölkədən çıxan və ölkəyə gələn investisiyaların, qeydiyyatsız formada (kapital qaçışı) ölkədən çıxan və ölkəyə gələn, xarici borc formasında ölkəyə gələn və həmin borcların ödənilməsi üçün ölkədən çıxan vəsaitlərin nisbətini göstərir. Əgər bütün bu pozisiyalar üzrə ölkəyə gələn valyuta ölkədən çıxan (istər rəsmi, istərsə də qeyri-rəsmi) çoxdursa, milli valyutanın məzənnəsinin sabit qalması təminat var. Əks proses olduqda milli valyutanın dəyərdən düşməsi qaçılmazdır. Necə ki, 2015-c ildə manatın dəyərdən düşməsində həlledici amil məhz bu faktor oldu. Təkcə 2015-ci ilin 9 ayında kapitalın hərəkəti çərçivəsində ölkədən çıxan valyutanın həcmi daxil olan valyutanın həcmini 9 milyard dollara yaxın üstəlyib və ödəmə balansının ümumi mənfi saldosu Mərkəzi Bankın ehiyatlarının əriməsi hesabına kompensasiya edilib.  

Ölkədən kənara investisiya qoyuluşunun artması daha realdır, nəinki xarici sərmayənin ölkəyə gəlişi. İqtisadiyyatdakı hazırkı inhisarçılıq, siyasi qrupların iqtisadi hakimiyyəti əldən verməmək istəyinin çox güclü olması, ölkədə azad məhkəmə sisteminin yoxluğu ölkəyə sərmayə gətrimir – ölkədən sərmayələri qaçırır.

Bu baxımdan 2016-cı ildə kapiatal hərəkətində olan mənfi saldonu müsbətə çevirmək mümkün görünmür. Doğrudur, hökumət artıq kənara kapital çıxışına sərt hüquqi məhdudiyyətlərlə bağlı ilk addımlar atıb. Amma siyasi idarəetmədə şəffaflığın olmaması, potensial olaraq kənara çıxa biləcək iri həcmli kapitalın siyasi təsir və sərhəd nəzarət rıçaqarını əlində saxlayan qruplara məxsus olması qeyri-rəsmi kapital axınları üçün münbit zəmin yaradır.  Üstəlik, neft gəlirlərinin kəskin azaldığı dövrdə hakimiyyətdaxili siyasi münasibətlərin açıq formada kəskinləşməsi kənara kapital axının qarşısına almağı xeyli çətinləşdirir. Hökumətin daxilində istənilən kiçik bir siyasi münaqişə valyuta bazarına öz izlərini buraxacaq.

“Manatın taleyi necə olacaq”, “valyuta bazarında yaxın dövrdə hansı proseslər baş verə biləcək” kimi suallara cavab vermək üçün məhz göstərilən amillərin hər biri üzrə opretiv və etibarlı informasiyalar olmalıdır. Əslində son günlər nefin 32-33 dollar olduğu şəraitdə "Manat dollar qarşında niyə möhkəmlənir" sualına əsaslandırılmış, rəqəmlərin dililə cavab verməyə kimsə meyl göstərmir. Çünki ortda opretiv informasiyalar yoxdu - ölkəyə əmtəə və xidmət ixracı vasitəsilə, təkrar və ilkin gəlirlər formasında, sərmayə və xarici borc qismində nə qədər valyuta daxil olub, bəs həmin kanallar vasitəsilə ölkədən nə qədər valyuta çıxb, ev təsərrüfatları valyuta bazarından nə qədər valyuta alıb? Ötən ilin eyni dövrünə nisbətən bu rəqəmlər arasında fərq nədir? 

Peşəkar və əsaslandırılmış təhlil sullara faktlarla cavab verəndə ortaya çıxır...               

Xarici qida satan emalçı, 1-2 hektar torpağının əsiri olan fermer, gözü yerli məhsul axtaran istehlakçı....

Hökumət torpaqdan istifadə etməyən fermeri cəzalandırmaq üçün hüquqi mexanizmlər hazırlayır. Amma bir dəfə də olsun əlində orta hesabla 1.5-2 hektar torpağı olan, ölkənin kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarının cəmi 28-29%-nə sahib olan kiçik fermerlərin niyə öz məhsullarını emal sənayesinə sata bilmədiyini, ya da əlverişli qiymətlə sata bilmədiyini ciddi araşdıran hansısa rəsmi qurumun əsaslandırlmış mövqeyinə rast gəlmədik. Lap elə kənd təsərrüfatını nazirini götürək - dünən ANS TV-yə geniş müsahibəsində bu ağrılı və həlli vacib problemin səbəblərinin, müxtəlif təşəbbüslər vasitəsilə onun üzərinə gəlmədi, Ölkənin ən iri qida müəssisəsi etiraf edir ki, satdıqları məhsulların az qala yarısı idxal edilir. Bu da yüksək texnoloji məhsul deyil ki, onun istehsalı ölkədə müşkül olsun...

Reallıqda isə bütün dünyada qida sənayesi müəssisələri kiçik fermerlərin məhsulun reallaşmasında ən mühüm kanallardan biridir. Emal sənayesinin alış potensialından istifadə xüsusilə də uzun müddət saxlanması mümkün olmayan məhsullar üçün sön dərəcə vacibdir. Məsələn, meyvə-tərəvəz məhsillarının əksər növləri dərildikdən cəmi bir neçə saat ərzində mütləq satılmalıdır. Eyni qaydada yumurta istisna olmaqla heyvandarlıq məhsulları da ilkin istehsaldan dərhal sonra ya birbaşa istehlaka, ya da emal zəncirinə daxil olmalıdır.  

Fermerlərlə emal müəssisələri arasında əlaqələrin inkişafı, qida sənayesinin potensialının gücləndirilməsində elə bir sıra keçid ölkələrinin təcrübəsinə diqqət yetirmək kifayətdir. Məsələn, Polşa əhalinin adambaşına düşən kənd təsərrüfatı torpaqlarının həcminən görə təxminən Azərbaycanla eyni vəziyyətdədir. Azərbaycanda bu göstərici təxminin 0.5 ha, Polşada 0.43 ha təşkil edir. Lakin Azərbaycanla müqayisədə Polşada qida sənayesi həddən artıq böyük potensiala malikdir. Məslən, Polşada 16.2 milyon hektar becərilən kənd təsərrüfatı sahəsi var. Bu qədər sahədən istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsulu emal etmək üçün qida sənayesində 418 000 nəfər çalışır. Bu o deməkdir ki, fəal becərilən hər 1 milyon hektar sahənin məhsulun emal ilə təxminən 25 min nəfər məşğul olur. Azərbaycanda bu göstərici təxminən 3 000-dir. Yaxud Polşada qida sənayesində mikro və kiçik ölçülü emal müəssiələri nəzərə alınmasa, 1500 orta və iri ölçülü emal müəssisəsi var. Qida emalının 23%-i mikro və kiçik, 77%-i isə orta və iri ölçülü müəssisələrin payına düşür. Göründüyü kimi, bütün ölçülərdən olan müəssisələri nəzərə alsaq, hər 1 milyon hektar sahənin məhsulunun emalında 1200-dək emal müəssisəsi iştirak edir. Azərbaycanda bu göstərici real fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı hesabı ilə 50-yə çatmır. Əslində emal sənayesində müəssisələrin çoxluğu həm fermerlər üçün böyük müştəri kontngentinin olduğunu, həm də bu sahədə rəqabətin yüksək səviyyəsini nümayiş etdirir. Avropa Birliyinə üzvülükdən sonra Polşada qida sənayesinin potensialı daha çox güclənib.  2004-cü ildən başlayaraq ət emalı müəssisələrinin sayı 61-dən 856-ya, saənaye üsulu ilə quş əti istehsalı müəssisələrinin sayı 40-dan 218-ə, süd emalı  müəssisələrinin sayı 55-dən 272-ə yüksəlib.

Postsovet dövlətlərindən Moldovanın da qida sənayesinin inişafı sahəsində təcrübəsi maraq doğurur. Bu ölkədə ÜDM-nin təxminən 15%-ni kənd təsərrüfatı sektoru, 11%-ni qida sənayesi formalaşdırır. Qida emalı əsasən yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının bazasında qurulub. Aqrar sektorun yaratdığı əlavə dəyərin hər 1%-i emal zəncirində yenidən 0.75% əlavə dəyərə yaradır.  Lakin Azərbaycanın ÜDM-də aqrar sektorun payı təxminən 5%, qida sənayesinin payı 1% ətrafındadır. Bu o deməkdir ki, kənd təsərrüfatı sektorunun qida emalı zəncirində əlavə dəyər formalaşdırmaq potensialı Moldova ilə müqayisədə Azərbaycanda təxminən 3.5 dəfə aşağıdır. Moldovada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların təxminən 74%-i və ya 1.84 milyon hektarı özəlləşdirilib (Azərbaycanda isə 29%-i və ya 1.35 milyon hektarı). Özəl torpaqların 40%-i məhdud məsuliyyətli cəmiyyət statusuna malik biznes strukturlarına təxminən 50%-i ailə fermer təsərrüfatlarına və kooperativlərə məxsusdur. Ümumi kənd təsərrüfatı istehsalının 70%-ni bitkiçilik, 30%-ni isə heyvandarlıq məhsulları formalaşdırır. Qida sənayesində əsas pay meyvə-tərəvəz, şərabçılıq və şəkər emalına məxsusdur. Ölkədə kiçik və böyük ölçülü 170-dək şərabçılıq müəssisəsi, 27 meyvə-tərəvəz emalı üzrə ixtisaslaşmış konserv zavodu, 9 şəkər zavodu, ət emalı üzrə ixtisaslaşmış 9 iri emal zavodu və bu sahədə fəaliyyət göstərən onlarla kiçik və orta ölçülü müəssisə fəaliyyət göstərir. Xüsusilə də Moldova çox geniş üzümçülük potensialına sahibdir və bu ölkənin üzüm sahələri Azərbaycanla müqayisədə təxminən 10 dəfə çoxdur. Bütün bu emal müəssisələri bağlanmış müqavilələr və razılaşdırılmış qiymətlər əsasında ailə təsərrüfatlarından və kooperativlərdən məhsul alırlar.   

Lakin Moldovada bu proseslərin daha uğurlu təşkili həm hüquqi mühit, həm də zəruri bazar institutlarının effektiv fəaliyyətilə bağlıdır. Son 15 ildə bu ölkədə Kiçik fermerçiliyin təşkili haqqında Qanun, Kənd təsərrüfatı və ərzaq bazarının təşkili və fəaliyyəti haqqında Qanun, Kooperativlər haqqında Qanun, Kiçik müəssisələrə dövlət dəstəyi haqqında Qanun qəbul edilib.   

İnstitutlara gəldikdə, Moldova Fermerlərinin Milli Federasiyası, Kənd təsərrüfatı istehsalçıları birliklərinin Milli İttifaqı, Kənd təsərrüfatı problemləri üzrə ixtisaslaşmış QHT-lərin Milli Şəbəbkəsi fəaliyyət göstərir. Bu strukturlar həm hökumət, həm də məhsul alan subyektlər qarşısında fermerlərin maraqlarının qorunması üçün effektiv fəaliyyət göstərirlər.